مصاحبه شونده: سیر تطوّر موضوع محیط زیست در برنامه‌های توسعه کشور (برنامه اول تا پنجم)
جدول ۴-۱۵: نکات کلیدی و کدگذاری باز، مطالعه مورد E

۳-۲-۱٫ واجبات نظامیه

گاه اجاره ای به سبب لزوم حفظ نظام مانند شغل ها و صنعت ها واجب می­گردد، پس اجرت گرفتن بر آنها جایز است و بر آن اجماع شده است^[۲۴۳]، علاوه بر واجب کفایی بودن آنها گاهی به دلیل انحصار، واجب عینی می­ شود.
در وجه جایز بودن آن ذکر شده است به اینکه به اعتبار و ارزش واجب است چون که بقاء و نظام و معیشت بندگان بر آن متوقف است، این وجوب از گرفتن اجرت منع نمی­کند؛ زیرا که حفظ نظام با قید مجانی بودن برآن متوقف نمی­گردد^[۲۴۴]، بلکه با گرفتن اجرت حفظ نظام و اداره ی معیشت مردم بر حفظ حرمت آن اعمال و کسب کردن آن متوقف می­ شود؛ پس مانند این ایجاب عرفی منافاتی با صحت اجاره ندارد بلکه آن را تایید می­ کند^[۲۴۵].

۳-۲-۲٫ اجرت وصی و مرضعه

هیچ خلافی در حلیت گرفتن اجرت وصی در عوض سرپرستی اموال طفل و و مادر شیر دهنده بجای شیردادن فرزندش وجود ندارد، و ملحق کر ده­اند به آن جواز گرفتن عوض در ازاء بخشش مال در حالت اضطرار با وجود اینکه از واجبات است اگر چه از باب اجاره نباشد، و جواز در این موارد حکم شرعی است که در آن نص و اجماع ثابت است، پس اجرت گرفتن بمقدار نیاز و کفایت جایز است. و گرفتن اجرت بر وجه معاوضه است^[۲۴۶].
ظاهر عبارات فقها این است که جواز گرفتن اجرت از باب تعبد است نه از باب معاوضه، و این با حکم آنهایی که برای اودریافت اجرت مانند عملش که آن اقتضای معاوضه است متناسب نمی ­باشد^[۲۴۷].

فقها بر این باورند که اجیر نمودن دایه به منظور شیر دادن به کودک و سرپرستی او جایز است. سیره عقلا نیز مبنی بر صحت آن است^[۲۴۸]. قرآن جواز آن را تایید می­ کند:
« فَان ارضَعنَ لَکُم فاتوهُنَ اجورَهُنَ …. وَ اِن تَعاسَرتُم فَستَرضِع لَهُ اُخری^[۲۴۹]؛ اگر فرزندانتان را شیر دادند، اجرت آنها را بپردازید و اگر با هم توافق نرسیدید، دیگری را برای شیر دادن بطلبید».

۳-۳٫ فسخ اجاره

فسخ حق برهم زدن عقدی است که به طور صحیح واقع شده و لازم الاتباع است به وسیله یکی از دو طرف قرارداد یا شخص ثالث مانند بیع، اجاره، معاوضه، اجاره اشخاص، رهن، قرض و … بحث فسخ قرارداد، اختصاص به عقود لازم دارد، چرا که در عقود جائز هر کدام از طرفین می‌تواند هر زمان که اراده کند، عقد را بر هم زند. اثر فسخ نسبت به آینده است. اثر فسخ مانند اقاله است و عقد از زمان انشای فسخ، منحل می­ شود وهر یک از دو مورد به مالک قبل از عقد بر می­گردد، ودر صورتیکه بعض یا تمام هر یک از دو مورد تلف شده باشد بدل آن در عوض داده خواهد شد[۲۵۰]. از زمان انشای فسخ منحل گردیده و آثار آن قطع شود و اثری نسبت به گذشته ندارد. بنابراین منافعی که مورد معامله داشته، اصولاً تا زمان فسخ، باید مال کسی باشد که به واسطه عقد مالک شده است. در جایی که عیب از ابتدا وجود داشته است، فسخ از همان آغاز اجاره را منحل می­سازد. مثلا اگر زنی اجیر شود که مثلا برای روزهای اول و دوم ماه شوال بیاید و مسجدی را تمیز کند و قبل از ورود به ماه شوال حائض شود به نحوی که در روزها اول و دوم شوال در حالت حیض باشد و ورودش به مسجد حرام باشد در چنین صورتی اجاره فسخ خواهد شد^[۲۵۱].
قانون مدنی حکم فسخ خیاراتی که سبب آن در اثناء مدت اجاره پیدا می­ شود در ذیل ماده­ ۴۸۰ قانون مدنی که می­گوید: « … و اگرعیب در اثناء مدت اجاره حادث شود، نسبت به بقیه مدت خیار ثابت است». متذکر شده است، و حکم فسخ خیاراتی که علت آن در حین عقد موجود است بیان نکرده و بر قاعده­ی کلی که در اقاله و فسخ بیان گردیده برگزار نموده است»^[۲۵۲]. فسخ مواردی دارد که بررسی آنها می­پردازیم:

۳-۳-۱٫ قرار دادن خیار برای یکی از طرفین یا هردو

فقهای شیعه کل خیارات جز خیار مجلس، حیوان و تأخیر را در عقد اجاره جاری می­دانند. و [اما] خیار شرط، حتى براى اجنبى‌ اگر قرار دهند در آن ثابت است^[۲۵۳]. پس از جمله عواملی که موجب فسخ اجاره می­گردد، قرار دادن خیار در عقد اجاره است. مرحوم طباطبایی یزدی در عروه­الوثقی، اجاره را از عقود لازم فسخ نمی­ شود، مگر با توافق طرفین یا شرط خیار برای یکی یا هر دوی آنها^[۲۵۴]. در اجاره اعم از اجاره انسان، حیوان یا بعضی از خیاراتی که در بیع جاری است، در اجاره جاری نمی ­باشد. از جمله خیار مجلس، تأخیر و خیار حیوان، بنابراین، این خیارات شامل اجاره اشخاص نمی­ شود و در آن خیار شرط حتی برای اجنبی و خیار عیب و غبن و تبعض صفقه وتعذر تسلیم و تفلیس و تدلیس و شرکت در آن جاری است^[۲۵۵].
چنانکه ماده­ ۴۵۶ قانون مدنی می­گوید: «تمام انواع خیار در جمیع معاملات لازمه ممکن است موجود باشد مگر خیار مجلس و حیوان و تأخیر ثمن که مخصوص بیع است». تمامی خیارات هفتگانه دیگر که در ماده­ ۳۹۶ قانون مدنی نام برده شده در عقد اجاره جاری می­ شود^[۲۵۶].
فقه و حقوق مدنی بر این مطلب اشتراک نظر دارند که خیار مجلس و حیوان و تأخیر ثمن در اجاره جاری نمی­شوند.

۳-۳-۲٫ عیب در اجرت

یکی دیگر از موارد فسخ اجاره عیب در اجرت می­باشد. اگر مستأجر اجاره بهایی که به موجر پرداخته یا اجرتی که کارفرما به اجیر داده است پیش از قبض معیوب بوده، و در صورتی که به آن عالم نباشد. موجر و اجیر حق فسخ اجاره را خواهند داشت^[۲۵۷].
اجرت المسمی در صورتی که منفعت شخصی باشد اگر در حین عقد معیوب باشد موجر فقط می ­تواند اجاره را فسخ بنماید و نمی­تواند ارش بخواهد، اما اگر اجرت المسمی عین خارجی باشد که در این صورت هر گاه در حین عقد معیوب باشد، موجر می ­تواند عقد را فسخ کند و یا آن را با اخذ ارش قبول بنماید^[۲۵۸].

۳-۳-۳٫ انجام دادن کار توسط اجیر خاص برای غیر

اگر اجیر خاص خود را به اجاره دیگری درآورد در این صورت مستأجر اول می تواند اجاره را فسخ نماید، چراکه اجیر خاص بدان معنی است که تمام منافع و اوقاتش متعلق به مستأجر اول است و بدون اذن او نمی­تواند، چنین کاری را انجام دهد^[۲۵۹].
هر گاه عمل اجیر خاص برای غیر، در مدت اجاره به عنوان اجاره یا جعاله باشد. در این فرض باید بین صورتی که تمامی منافع متعلق به مستأجر است و بین صورتی که منفعت مخصوص، از آن مستأجر می­باشد فرق گذارد. در صورتی که تمامی منافع از آن مستأجر باشد و اجیر برای شخص ثالث به عنوان اجاره یا جعاله کار کرده، مستأجر می ­تواند اجاره­ی خود را فسخ کند و هر گاه اجرت المسمی را به اجیر پرداخته تمامی را مسترد دارد. این امر در صورتی است که اجیر هیچ عملی برای مستأجرانجام نداده باشد. و الا چنانکه اجیر مقداری از عمل مورد اجاره را انجام داده باشد اجرت المسمی نسبت به آن مقدار و آنچه انجام نشده توزیع می­ شود^[۲۶۰].
اما در صورتی که منفعت خاص مانند پرستاری کودک در مدت معین، مورد اجاره باشد و اجیر به عنوان اجاره یا جعاله برای شخص ثالث کار کند بطوری که از پرستاری باز ماند، مستأجر می ­تواند اجاره را فسخ نماید و هرگاه فسخ ننمود، چنانچه همان منفعت خاص مورد عقد اجاره یا جعاله باشد، عقد مزبور فضولی و مانند صورت قبل مستأجر می ­تواند آن را رد یا قبول کند^[۲۶۱].
بنابراین در فقه آمده است که اگر اجیر خاص برای غیر عملی انجام دهد مستأجر می ­تواند عقد را فسخ نماید اما درحقوق مدنی آمده که اگر تمامی منافع برای مستأجر باشد اجاره فسخ می­ شود اما اگر منفعت خاصی مورد اجاره باشد در این صورت مسـتأجر می ­تواند اجاره را فسخ کند یا امضا کند.

۳-۴٫ انقضاء مدت اجاره

مشهور میان فقها پایان اجاره با تحویل دادن عمل مورد اجاره به مستأجر است اما اگر اجیرعمل مورد اجاره را به مستأجر تحویل ندهد، اجاره فسخ می­ شود. پس اجاره با تمام شدن مدت منقضی می­ شود، و اجیر مستحق اجرت المسمی می­ شود^[۲۶۲].
پایان مدت اجاره یکی از مصداق های انحلال است. اجاره اشخاص از نظر فقهی جزء عقود معاوضی می­باشد و یکی از شرایط آن تعیین مدت است. پس هرگاه مدت به پایان برسد هرگونه رابطه حقوقی بین اجیر و مستأجر از بین می­رود. اما در قانون کار حکم مسئله به صورت دیگری می­باشد.
در ماده­ ۴۹۴ قانون مدنی آمده است: «عقد اجاره بمحض انقضاء مدت بر طرف می­ شود و اگر پس از انقضاء مستأجر عین مستأجره را بدون اذن مالک مدتی در تصرف خود نگاه دارد، موجر برای مدت مذبور مستحق اجرت المثل خواهد بود، اگر چه مستأجر استیفاء منفعت نکرده باشد و اگر با اجازه ی مالک در تصرف نگاه دارد وقتی باید اجرت المثل بدهد که استیفاء منفعت کرده باشد مگر اینکه مالک اجازه داده باشد که مجانا استفاده نماید^[۲۶۳]».
ماده مذبور دارای چهار قسمت است:
اول – برطرف شدن عقد اجاره بمحض انقضاء مدت عقد اجاره چنانکه گذشت عبارت از تملیک منفعت برای مدت معینی از طرف مالک بمستأجر بطور امانت داده می شود و چون مدت مقرر منقضی گردد عقد اجاره خاتمه می­پذیرد.
دوم- امانت بودن عین مستأ جره پس از انقضاء مدت در ید مستأجر در اثر عقد اجاره عین مستأجره از طرف موجر برای استیفاء منفعت به مستأجر داده می­ شود ودر تمامی مدت اجاره به عنوان امانت مالکانه می­باشد و با انقضاء مدت­، عنوان اجاره زایل می شود ولی عنوان امانت تا آنکه مورد مطالبه موجر قرارگیرد باقی می­باشد.
سوم – پس از انقضاء مدت اجاره مادام که مالک استرداد عین مستأجره را نخواهد مستحق اجرت المثل نخواهد بود مگر آنکه مستأجر استیفاء منفعت کرده باشد زیرا پس از انقضاء مدت اجاره، اجازه تصرف مستأجر در عین مستأجره را نخواسته باشد باقی است.
چهارم – پس از انقضاء مدت، چنانکه مالک استرداد عین مستأجره را بخواهد و با امکان رد، مستأجر آنرا در تصرف خود خود نگاه دارد، باید اجرت المثل آن را بپردازد اگر چه استیفاء منفعت نکرده باشد^[۲۶۴].

۳-۵٫ اختلاف طرفین عقد

در متون فقهی اختلافات متعقدین در انتهای مباحث هر عقدی مورد بررسی قرار می­گیرد و در حقوق ماهوی مطرح می­ شود. در طرح این اختلافات باید یک امر مسلمی را به عنوان پیش فرض قرار داد که هیچ یک از طرفین دعوا، اماره و دلیل اثباتی ندارند درآثار مکتوب فقیهان اختلافات میان طرفین عقد تحت عنوان تنازع مورد بررسی قرار گرفته است.

۳-۵-۱٫ نزاع در تلف شدن عین‌

اگر موجر و مستأجر در هلاک کالایى که در دست اجیر است اختلاف کردند آیا قول مالک مقدم است یا قول اجیر؟
عدهای از فقها گفته­اند که: اجیر باید بینه بیاورد و در غیر این صورت او ضامن خواهد بود^[۲۶۵]. گروهی دیگر از فقیهان، قول اجیر را با سوگند او پذیرفته مى‌شود^[۲۶۶]، زیرا اجیر امین است و چیزى بر امین جز سوگند نیست. و اگر سخن او پذیرفته نشود و مکلف به اقامه بینه گردد، ممکن است امکان اثبات برایش وجود نداشته باشد، به ویژه اگر منشا امر پنهانی مانند سرقت باشد. همان گونه که روایات وارد شده در این باب نیز همین قول را تأیید می­ کنند^[۲۶۷]. از جمله اینکه:
حدیث اول:ابوبصیرمی­گوید: از امام صادق علیه السّلام سؤال کردم: جامه‌اى را (براى شستن) به لباسشویى دادم اکنون ادّعا مى‌کند که آن در میان لباسهاى دیگرش بوده و به سرقت رفته است.«قَالَ فَعَلَیْهِ أَنْ یُقِیمَ الْبَیِّنَهَأَنَّهُ سُرِقَ مِنْ بَیْنِ مَتَاعِهِ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ‌ءٌ فَإِنْ سُرِقَ مَتَاعُهُ کُلُّهُ فَلَیْسَ عَلَیْهِ شَیْ‌ءٌ^[۲۶۸]؛ فرمود: باید اقامه­ی بیّنه کند که این لباس در میان متاع دیگرش بوده و آن تنها به سرقت رفته است، در این صورت چیزى بر عهدۀ او نخواهد بود، و اگر با متاع دیگرش همگى سرقت شده باز چیزى بر عهده­ او نیست».
حدیث دوم: «عَنْ رَجُلٍ اسْتَأْجَرَ أَجِیراً فَأَقْعَدَهُ عَلَى مَتَاعِهِ فَسَرَقَهُ قَالَ هُوَ مُؤْتَمَنٌ ^[۲۶۹]؛ روایت شده که اگر شخصی کسی را اجیر کند و کالایی نزد او بگذارد و آن کالا دزدیده شود فرمودند اجیر امین است».
حدیث سوم: از حضرت علی (ع) روایت شده است که: « ای بِصَاحِبِ حَمَّامٍ وُضِعَتْ عِنْدَهُ الثِّیَابُ فَضَاعَتْ فَلَمْ یُضَمِّنْهُ وَ قَالَ إِنَّمَا هُوَ أَمِینٌ ^[۲۷۰]‌؛ حمّام‌دارى را نزد امیر المؤمنین علیه السّلام آوردند که جامه را نزد او گذارده و به حمّام رفته بودند، و جامه را ربوده بودند، امیر المؤمنین علیه السّلام او را ضامن ندانست و فرمود: این شخص امین است (و امین ضامن نیست)».
این روایات بر قبول قول اجیر با بینه دلالت می­ کنند.

۳-۵-۲٫ نزاع در نحوه اذن در عمل‌

اگر اختلاف میان اجیر و مستأجر در کیفیت اذن باشد در اینجا قول مالک با قسم او مورد قبول است، اما بنا بر قول دیگر کلام خیاط مقدم است. نظر اول به احکام دین شبیه‌تر است^[۲۷۱].
مثلاً اگر خیاط پارچه‌اى را به صورت قبا درآورد و مالک پارچه گفت که من گفته بودم یک پیراهن بدوز. مالک قسم می­خورد چون مالک منکرتصرفی است که خیاط در مال او داشته است و اصل عدم آنچه است که خیاط می­گوید در اذن مالک. چون قول مالک در اصل اذن مورد قبول است و همچنین در صفت اذن مورد قبول است، زیرا بازگشت نزاع به اذن مالک بر وجه مخصوص بر می­گردد. و در این صورت بر خیاط ارش لباس ثابت می­ شود. و خیاط در صورت قسم مالک مستحق اجرت نیست^[۲۷۲].
اما گروهی دیگر از فقیهان، قول اجیر را پذیرفته­اند، اما قول اول به احکام دین شبیه­تر است^[۲۷۳].
در حقوق مدنی در مورد اختلاف طرفین عقد چیزی بدست نیامد.

مدل مفهومی تحقیق حاضر برگرفته از مدل اقتضایی اثربخشی انتقال فناوری بوزمان(۲۰۰۰) می باشد که شامل ابعاد پنجگانه تاثیرگذار بر انتقال فناوری اعم از عامل انتقال، کانال انتقال، مورد انتقال، گیرنده انتقال و محیط تقاضا می باشد که البته برای هریک از این عوامل بوزمان، مواردی را ذکر کرده که در فصل بعد به هریک از این عوامل و موارد زیر مجموعه آنها اشاره می شود. مدل بوزمان در شکل زیر نشان داده می شود.

عامل انتقال
کانال انتقال
مورد انتقال
محیط تقاضا
گیرنده انتقال

1. 1. ۱۲. تعریف مفاهیم و اصطلاحات تحقیق

1. 1. ۱۲. ۱. تعاریف عملیاتی و نظری

فناوری: بنا بر تعریف دایره المعارف بریتانیکا، فناوری کاربرد دانش در جنبه های عملی زندگی بشری و محیط دائما در حال تغییر آن است (بریتانیکا،۲۰۰۹)^[۸]. همچنین در تعریفی دیگر گفته می شود که فناوری صنعتی تشکیل شده از طرحهای محصول، تکنیکهای تولید و سیستمهای مدیریتی به منظور ساماندهی و اجرای طرحهای تولید(بارونسون،۱۹۸۷)^[۹].
انتقال فناوری: انتقال فناوری فرایند به اشتراک گذاری مهارتها ، دانش ، روش ها و نمونه های تولید و ابزارها بین دولتمردان، بنگاه ها و سایر نهادهاست تا اطمینان حاصل شود توسعه های فناورانه و علمی در اختیار دایره وسیع تری از کاربرانی قرار می گیرد که توانایی استفاده و توسعه فراتر آنها را در قالب محصولات ، فرایندها ، کاربردها و خدمات را دارند(چن و همکاران،۲۰۱۰)^[۱۰].
اثربخشی انتقال فناوری: اثربخشی استراتژی انتقال فناوری درجه ای است که بهره وری و رضایت گیرنده و انتقال دهنده آن را در زمینه های کلی درون و برون سازمانی شامل مالی و تجاری ، سازمانی و منابع انسانی ، دولتی و قانونی و عوامل مربوط به خود گیرنده و انتقال دهنده فناوری و غیره افزایش دهد.
فصل دوم
مبانی نظری و بررسی پیشینه تحقیق

2. 2. ۱. مقدمه

در بیشتر کشورهای در حال توسعه، منبع اصلی توسعه صنعتی، دانشی و تحول فناورانه، فرایند انتقال فناوری از کشورهای توسعه یافته است. از طرفی کشورهای در حال توسعه از وابستگی شدید فناورانه به کشورهای صنعتی رنج می برند و اکثرا واردکنندگان عمده فناوری از خارج هستند. دلایلی تاریخی برای توضیح این وابستگی وجود دارد. از جمله مهمترین این دلایل این است که کشورهای صنعتی دارای تجربه شگرفی در فائق آمدن بر موانع فناوری هستند ، اما در کشورهای در حال توسعه نبود این تجربه مانع اصلی در زمینه توسعه فناورانه به شمار می آید. برغم تلاشهای جدی توسط برخی از ملت های در حال توسعه ، همچنان شکاف بزرگی در زمینه فناوری بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته وجود دارد (الانکاری، ۲۰۰۴)^[۱۱]. یکی از رویکردهای ساده ای که در ادبیات موضوع به کشورهای در حال توسعه تجویز شده است، تکرار فرایند صنعتی شدن کشورهای توسعه یافته است. در این رویکرد ، کاری که کشورهای کمتر توسعه یافته باید انجام دهند، طی کردن فرایندی خطی از طریق کوتاه ترین مسیر برای رسیدن به توسعه صنعتی است. این مسیر شامل استقراض ، خرید و یا تقلید از آن دسته خصوصیت های کشورهای ثروتمند است که به نظر می رسد در ایجاد رشد اقتصادی حیاتی باشد. با این وجود ، تجارب طاقت فرسای کشورهای در حال توسعه در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ و در مقابل تجارب نسبتا موفق کشورهای به تازگی صنعتی شده ، این رویکرد سنتی را زیر سوال برده و محدوده های جدیدی را برای مطالعات توسعه گشوده است. امروز به خوبی مشخص شده است که توسعه صرفا پدیده ای اقتصادی نیست بلکه فرایندی چند بعدی است که شامل سازماندهی و جهت گیری مجدد جامعه در کنار سیستم اقتصادی است. مخصوصا انتقال فناوری دارای نقشی بسیار مهم هم در کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه شده است (طارق، ۱۳۸۱).

2. 2. ۲. صنعت لبنی در کشور

ازﻟﺤﺎﻅ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﺷﻴﺮ ﻭ ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ ﺁﻥ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺍﺭﺯﺍﻧﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﻩ ﭘﺮﻭﺗﺌﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺍﺳﺖ. ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻳﻚ ﻣﺎده ﻣﻐﺬﻯ ﻭ ﺩﺍﺭﺍﻯ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺕ ﺍﺻﻠﻰ ﺍﺯ ﻗﺒﻴﻞ ﻛﻠﺴﻴﻢ، ﻓﺴﻔﺮ، ﺳﺪﻳﻢ، ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ، ﺁﻫﻦ ﻭ ﻭﻳﺘﺎﻣﻴﻦ ﻫﺎﻯ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻴاز A ، D ، C ، B 1 ، B 2 ، B 12 ﻭ ﺍﺳﻴﺪ ﻓﻮﻟﻴﻚ ﻭ ﻧﻴﺎﺳﻴﻦ می باشد ﻛﻪ ﺩﺭ ﺭﺷﺪ ﺟﺴﻤﻰ ﻭ ﻣﻐﺰﻯ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻣﻰ ﮔﺮوه ﻫﺎﻯ ﺳﻨﻰ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻣﺆﺛﺮ ﻭ ﺳﺒﺐ ﻗﻮﺕ ﻋﻀﻼﻧﻰ، ﺗﻮﺍﻧﻤﻨﺪﻯ ﻭ ﺧﻼﻗﻴﺖ ﺁﻧﺎﻥ می ﮔﺮﺩﺩ ﻭ ﺩﺭ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮﻯ ﺍﺯ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻰ ﺩﻧﺪﺍﻥ ﻭ ﭘﻮﻛﻰ ﺍﺳﺘﺨﻮﺍﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺳﺎﻟﺨﻮﺭﺩﮔﻰ ﺑﺮﻭﺯ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﻧﻤﻮﺩ ﻣﻔﻴﺪ می باشد(مهدیزاده و همکاران،۱۳۹۰) . ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺩﻭﻟﺖ ﻫﺎ ﺗﻼﺵ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺍﺻﻼﺡ ﺍﻟﮕﻮﻱ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺍﻱ، ﺍﺯ ﺻﺮﻑ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎﻱ ﺩﺭﻣﺎنی ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﻱ کنند.ﺻنعت ﺷﻴﺮ ﻭ ﻟﺒﻨﻴات ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ ای ۵۰ ﺳﺎله ﻭ ﺣضور ﺣﺪود ۶۴۱ ﻭﺍحد فناوری ﻣﺤﺼﻮلات ﻟﺒنی در ﺳﻄﺢ ﻛﺸور ﻋﻼوه بر ﺟﺬﺏ ﺑﺨﺶ قابل ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﻧﻴﺮﻭﻱ ﻛﺎﺭ در ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻱ کشاورزی و صنعتی و ﺑﺎﺯﺭﮔﺎنی ﻭ ﺧﺪﻣﺎﺕ از جمله ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻴﺰ به ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻳﻜﻲ از کالاهای ﺍﺳﺘﺮﺍﺗﮋﻳﻚ ﺟﺎﻳﮕاه خاصی در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺩﺍرد(مهدیزاده و همکاران،۱۳۹۰).
در حاﻝ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﻣﺼﺮﻑ ﺳﺮﺍﻧﻪ ﺷﻴﺮ ﻭ ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ ﺁﻥ ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭ ﺣﺪود۸۵ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ، ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﻣﺼرف ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪﻩ ﺷﻴﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﺑﻬﺪﺍﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ ۱۶۰. ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡ ﺑﻪ ﺍﺯﺍﻱ ﻫﺮ ﻓﺮﺩ ﺑﺎﻟﻎ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ﺍﺳﺖ.^[۱۲]
ﺑﺮ ﺍﺳﺎﺱ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻭﺯﺍﺭﺕ ﺑﻬﺪﺍﺷﺖ، ﺩﺭﻣﺎﻥ ﻭ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﭘﺰﺷﻜﻲ(۱۳۹۰) ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﺑﻮﺩ ﻣﺼﺮﻑ ﺳﺮﺍﻧﻪ ﺷﻴﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎﻥ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭼﻬﺎﺭﻡ به ۱۶۰ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡ ﺑﺮﺳﺪ، ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎﻱ ﻋﺪﻡ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ ﻟﺒﻨﻲ ﺩﺭ ﺳﻼﻣﺖ ﺍﻓﺮﺍﺩ، ﺳﺮﺍﻧﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﺼﺮﻑ ﺷﻴﺮ ﻭ ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ ﻟﺒﻨﻲ در ﻛﺸﻮﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ ﺳﻼﻣﺖ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺟﻬﺖ ﺭﻓﻊ ﭘﻮﻛﻲ ﺍﺳﺘﺨﻮﺍﻥ ﺑﭙﺮﺩﺍﺯﺩ . ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﻛﻲ ﺍﺳﺘﺨﻮﺍﻥ ﺩﺭدنیا ﺑﺎﻻﻱ سن ۷۵ ﺳﺎﻝ ﺍﺗﻔﺎﻕ می افتد در صورتی که ﺍﻳﻦ ﺭﻗﻢ ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﺯﻳﺮ ۵۰ ﺳﺎﻝ ﺭﺳﻴﺪﻩ یعنی ﺑﻴﺶ از ۲۵ ﺳﺎﻝ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ ﺍﺯ ﻛﻞ ﺩﻧﻴﺎ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﮕﺮﺍﻧﻲ ﺍﺳﺖ(پور احمد و فدایی، ۱۳۹۰).
تولید ﺷﻴﺮ ﺧﺎﻡ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺍﺻﻠﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺎﺩﻩ ﺍﻭﻟﻴﻪ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻟﺒﻨﻲ ﺍﺯ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩﺍﺭ ﺍﺳﺖ. ﻃﺒﻖ ﮔﺰﺍﺭﺷﺎﺕ ﺩﻓﺘﺮ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺗﺒﺪﻳلی ﻭﺯﺍﺭﺕ ﺟﻬﺎﺩ ﻛﺸﺎﻭﺭﺯﻱ ﻃﻲ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭼﻬﺎﺭﻡ ﺗﻮﺳﻌﻪ ، ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻴﺮ ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭ ﻫﻔﺖ ﺩﺭﺻﺪ ﻭ ﻓﺮﺁﻭﺭﻱ آن ۲۰ ﺩﺭﺻﺪ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ یافته ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ واقع ﺑﺎ ﺍﻳﻦ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﻓﺮﺁﻭﺭﻱ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻴﺮ ﻫﻢ ﺍﻛﻨﻮﻥ ﺑﻴﺶ از ۱.۲ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ، ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻓﺮﺁﻭﺭﻱ ﺷﻴﺮ ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻴﺮ ﺧﺎﻡ ﻛﺸﻮﺭ از ۲.۶ ﻣﻴﻠﻴﻮﻥ ﺗﻦ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۸۵ به۹.۵ ﻣﻴﻠﻴﻮﻥ ﺗﻦ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۸۸ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻣﻴﺰﺍﻥ ۷ / ۳۴ ﺩﺭﺻﺪ ﺑﻪ ﺭﻭﺵ سنتی، ۳ / ۳۳ ﺩﺭﺻﺪ ﻧﻴﻤﻪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻭ ۳۲ ﺩﺭﺻﺪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎﻥ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﭘﻨﺠﻢ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺍﻳﻦ ﻣﻴﺰﺍﻥ به ۱۴ ﻣﻴﻠﻴﻮﻥ ﺗﻦ اﻓﺰﺍﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺮﺍﻧﻪ ﺷﻴﺮ از ۶۹.۱ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۸۵ به ۱۶۳ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۹۴ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ می ﻳﺎﺑﺪ. ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﺁﻣﺎﺭ ﻭ ﺍﺭﻗﺎﻡ ﻣﻮﺟﻮﺩ ۳۹ ﺩﺭﺻﺪ ﺷﻴﺮ ﻛﺸﻮﺭ ﺩﺭ ﭘﻨﺞ ﺍﺳﺘﺎﻥ ﺗﻬﺮﺍﻥ، ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ، ﮔﻠﺴﺘﺎﻥ، ﺧﺮﺍﺳﺎﻥ ﺭﺿﻮﻱ ﻭ ﻣﺎﺯﻧﺪﺭﺍﻥ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ. ﺳﺮﺍﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻴﺮ ﺧﺎﻡ در ﺣﺎﻝ ﺣﺎﺿﺮ ﺩﺭ ﻛﺸور ۱۴۳ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡاست(آقاجانی، ۱۳۹۳).
واردات:واردات محصولات لبنی در سال ۱۳۸۸ ًﺟﻤﻌﺎ ۸۳.۵ ﻫﺰﺍﺭ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺍﺭزش ۲۴۵ ﻣﻴﻠﻴﻮﻥ ﺩﻻﺭ ﺑﻮﺩﻩ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻛﺮﻩ ، ﺷﻴﺮ ﺧﺸﻚ ، ﺷﻴﺮ ﻭ ﺧﺎﻣﻪ ﺑﻮده ﺍﻧﺪ. ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺑﻴﻦ ۵۹ ﺩﺭﺻﺪ ﺍﺯ ﺍﺭﺯﺵ ﻭﺍﺭﺩات ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﻛﺮﻩ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﻭ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ ۵۳ ﻫﺰﺍﺭ ﺗﻦ ﺷﻴﺮ ﺧﺸﻚ ﺑﻪ ﺍﺭزش ﺣًﺪﻭﺩﺍ ۴۰ ﻣﻴﻠﻴﻮﻥ ﺩﻻﺭ ۱۶ ﺩﺭﺻﺪ ﺍﺯ ﺍﺭﺯﺵ ﻛﻞ ﻭﺍﺭﺩﺍﺕ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺳﺎﻝ ﻭﺍﺭﺩ ﻛﺸور ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻻﺯﻡ ﺑﻪ ﺫﻛﺮ ﺍﺳﺖ ۶۰ ﺩﺭﺻﺪ ﻭﺯنی ﻭ ۵۴ ﺩﺭﺻﺪ ﺍﺭﺯﺵ ﺩﻻﺭﻱ ﻭﺍﺭﺩﺍﺕ ﺍﺯ ﻛﺸﻮﺭﻫﺎﻱ ﺍﺳﺘﺮﺍﻟﻴﺎ ﻭ ﻓﺮﺍﻧﺴﻪ بوده ﺍﺳﺖ.(آقاتبار، ۱۳۸۹).
صادرات:از لحاظ قانونی ممنوعیتی برای صادرات ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ ﻟﺒنی وجود ﻧﺪﺍﺭﺩ . در بخش صادرات ﺩﺭ مبادلات با سایر ﻛﺸﻮﺭهاﺭﻋﺎﻳﺖ ﺍﺳﺘﺎﻧﺪﺍﺭﺩهای ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﻠلی یا ﺍﺳﺘﺎﻧﺪﺍﺭﺩهای مورد ﭘﺬﻳﺮﺵ ﻛﺸور ﻣﻘﺼﺪ الزامی است . ﺍﻣﺎ ﺑﻄور ﻛﻠﻲ ﺻﺎﺩﺭات ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ لبنی به دلیل ﺷﺮﺍﻳﻂ ﻧﮕﻬﺪﺍﺭﻱ ﭼﻨﺪﺍﻥ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ نیست . آمار صادرات لبنیات در جهان ﭼﻨﺪﺍﻥ زیاد نیست(مظاهری و دیگران، ۱۳۸۹).
ﻣﺤﺼﻮلات لبنی هم که قابلیت صادرات ﺩﺍﺭﻧﺪ ﺷﺎمل ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ لبنیﺧﺸﻚ یااستریل با ﻣﺪﺕ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری ﻃﻮﻻﻧﻲﻫﺴﺘﻨﺪ.ﺩﺭ ﺳﺎﻝ ۱۳۹۱ ﺣﺪود ۴۰۰ ﻓﺮﺩ ﺣﻘﻴﻘﻲ یا ﺷﺮﻛﺖ ﺻﺎﺩﺭﻛﻨﻨﺪﻩ، ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﺍﻓﺰﻭﻥ بر ۹۹ ﻣﻴﻠﻴﻮﻥ ﻭ ۱۱۴ ﻫﺰﺍﺭ ﻭ ۱۱۷ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮﻡ ﺑﻪ ﺍﺭزش۹۱ ﻣﻴﻠﻴﻮﻥ ﻭ ۹۵۶ ﻫﺰﺍﺭ ﻭ ۶۱۲ ﺩﻻﺭ ﺭﺍ ﺻﺎﺩﺭ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﻧﺪ. انواع ﻣﺎﺳﺖ، ﺧﺎﻣﻪ، ﺩﻭﻍ، ﺷﻴﺮ، ﻣﺎﺳﺖ ﻣﻮﺳﻴﺮ، ﻛﺮﻩ، ﻛﺸﻚ، ﺳﺮﺷﻴﺮ، ﻗﺮﻩ ﻗﻮﺭﺕ، ﭘﻨﻴﺮ ﭘﻴﺘﺰﺍ ﻭ ﻣﺎﺳﺖ ﺧﺎﻣﻪ ﺍﻱ ﺩﺭ ﮔﺮﻭﻩ ﺻﺎﺩﺭﺍﺕ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ ﻟﺒﻨﻲ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﻧﺪ.(آقاجانی، ۱۳۹۳).
بیشترین ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺻﺎﺩﺭﺍﺕ ﺑﻪ ﻛﺸﻮﺭ ﻋﺮﺍﻕ با ۹۳ ﺩﺭﺻﺪ ﺳﻬﻢ ﻭﺯﻧﻲ ﻭ ۹۵ ﺩﺭﺻﺪ ﺳﻬﻢ ﺍﺭﺯﺷﻲ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻛﺸﻮﺭﻫﺎﻱ ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ ﻭ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ ﺩﺭ ﺭﺗﺒﻪ ﻫﺎﻱ ﺩﻭﻡ ﻭ ﺳﻮﻡ ﻭﺍﺭﺩﺍﺕ ﻟﺒﻨﻴﺎﺕ ﺍﺯ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺭﻧﺪ از ﻋﺮﺍﻕ، ﺍﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎﻥ، ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ، ﭘﺎﻛﺴﺘﺎﻥ ، ﺗﺎﺟﻴﻜﺴﺘﺎﻥ، ﺍﻣﺎﺭات ﻣﺘﺤﺪﻩ ﻋﺮﺑﻲ، ﺁﺫﺭﺑﺎﻳﺠﺎﻥ، ﺁﻧﺪﻭﺭﺍ، ﺍﻧﺪﻭﻧﺰﻱ، ﺑﺤﺮﻳﻦ، ﺳﻮﺭﻳﻪ، ﺭﻭﻣﺎﻧﻲ، ژﺍﭘﻦ، ﻋﻤان به عنوان کشورهای هدف صادراتی نام برد.(آقاجانی ، ۱۳۹۳).
همچنین وزارت صنعت، معدن و تجارت هدف گذاری صادرات ۸۰۰ میلیون دلاری در صنایع لبنی در سال ۹۴ را در دستور کار قرار داده است و این در حالی است که نسبت به سال ۹۳ رشد ۳۰ درصدی را شامل می شود که در سال ۹۴ عمده بازار صادراتی محصولات لبنی کشور عراق با ۵۱۲ میلیون دلار است که ۸۰ درصد صادرات فرآورده های لبنی را به خود اختصاص داده است و بعد از آن افغانستان با ۵۳ میلیون دلار، پاکستان با ۲۷ میلیون دلار و امارات با ۱۰ میلیون دلار قرار دارند. (گزارش دفتر صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی وزارت صنعت،معدن و تجارت)
وضعیت تکنولوژی:ﻋﻤﺮ مفید ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺁﻻﺕ در ﺻﻨعت ﺷﻴﺮ ﻭ ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ آن ۱۰ ﺳﺎﻝ می باشد که ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎﻱ ﻧﮕﻬﺪﺍﺭﻱ ﻭ ﺗﻌﻤﻴﺮﺍﺕ ﻛﺎﺭﺧﺎﻧﺠﺎﺕ ﺩﺍرد. ﻣﺎﻟﻜیت ﺑﺨﺶ عمده ای از این صنعت ﺧﺼﻮﺻﻲ بوده ﻭ ﺻﺎﺣبان ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺟﻬﺖ ﺣﻀور در صحنه رقابت ﻭ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺳﻬﻢ بیشتری از بازار مصرف ، ﺍﻓﺰﺍیشﺻﺎﺩﺭات ، ﻛﺎهش ﻫﺰﻳﻨﻪها ﻭ ﺍﻓﺰﺍیش ﺳﻮﺩﺩﻫﻲ ﻭﺍﺣﺪﺷﺎﻥ ، ﺍﻗﺪﺍﻡ بهﻧﺼﺐ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺁﻻﺕ ﻣﺪرن ﺍﻓﺰﺍیش تنوع ﻭ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻣﺤﺼﻮﻝ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﺍﻧﺪ ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻱ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﺪﻟﻴﻞ جدیدﺍﻻﺣﺪاث ﺑﻮدن ﺑﺨﺶ ﻋمده ﺁن ها ﺗﻘﺮﻳبا ﻣﺪرن و به ﺭﻭﺯ می ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﻛﺸور ﻫﺎﻱ ﺩﺍﻧﻤﺎﺭﻙ، سوئد ﻭ ﺁﻟﻤﺎﻥ درﺯﻣﻴﻨﻪ ساخت ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺁﻻﺕ ﻭ خطوط ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻭ بسته بندی ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺷﻴﺮ ﻭ ﻓﺮﺁﻭﺭﺩﻩ ﻫﺎﻱ آن ﺩﺭ ﺟﻬان ﺑﻌﻨﻮان شناخته شده ترین و به روز ترین ﻛﺎﺭﺧﺎﻧﺠﺎﺕ ﺳﺎﺯﻧده ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ که در فهرست ﺳﺎﺯﻧﺪﮔﺎﻥ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺁﻻﺕ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻭ ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻭﺯﺍﺭﺕ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻭ ﻣﻌﺎﺩﻥ ﻧﻴﺰ می ﺑﺎﺷﻨﺪ.(مرتضوی و روحانی، ۱۳۹۳).

2. 2. ۳. مفهوم فناوری و انتقال فناوری

2. 2. ۳. ۱. فناوری

فناوری عامل اصلی رشد اقتصادی بلند مدت است (OECD,2010). در ادوار گذشته، هیچگاه فناوری چنین نقش محوری و تاثیرگذاری در رشد اقتصادی نداشته است (ژو، ۲۰۰۹)^[۱۳]. فناوری توانایی تغییر ساختار یک صنعت را دارد و از این جهت اهمیت دارد که می تواند باعث ایجاد مزیت رقابتی گردد (پورتر،,۱۹۸۵)^[۱۴]. برخی اوقات فناوری ، دانش به کار گرفته شده خوانده می شود زیرا روابط تجربی و علمی را به صورت عملی به کار می گیرد. ادراکات افراد از فناوری گوناگون است و به همین دلیل برداشت های متفاوتی از فناوری وجود دارد. برای درک مفهوم انتقال فناوری باید نخست مروری اجمالی بر مفهوم و تعاریف فناوری داشته باشیم. لیو و همکاران^[۱۵] (۲۰۱۰) معتقدند که معنی اصلی فناوری خبرگی^[۱۶] است و بیان می کنند در ضرب المثل “تمرین کن تا خبره شوی^[۱۷]“، منظور از خبرگی فناوری است. آنها به تعریف دیدروت^[۱۸]، فیلسوف و متفکر فرانسوی قرن نوزدهم اشاره می کنند که بیان می دارد: ” فناوری مجموعه متنوعی از ابزارها و قواعدی است که به منظور رسیدن به یک هدف مشترک هماهنگ شده اند". برخی از پژوهشگران فناوری را بر اساس اهداف ، اجزا و عملکردهای آن تعریف کرده اند. به عنوان مثال گینور^[۱۹] (۱۹۹۶) بیان میدارد که فناوری می تواند به طرق مختلفی توصیف شود. اول اینکه فناوری تحقق منابع در قالب محصولات و خدمات است. دوم اینکه فناوری شامل دانش و منابعی است که در رسیدن به اهداف به ما کمک می کنند. سوم اینکه فناوری موجودیتی از علم و مهندسی است که می تواند در فرایندهای تولیدی ، طراحی محصول و همچنین در اکتشاف برای ایجاد دانش جدید راهگشا باشد. لی پینگ^[۲۰] (۱۹۹۹) فناوری را ابزارهای موثر مورد استفاده توسط انسانها به منظور درگیر شدن در فعالیتهای اقتصادی برغم منابع کمیاب می داند و معتقد است محدوده فناوری شامل محصولات ، فرایندها ، منابع انسانی و سازمان ها می شود. هوانگ جینگبو^[۲۱] (۲۰۰۵) فناوری را ترکیبی از دانش ، روشها ، مهارت ها و فوت و فن های خاص که توسط انسان برای درک و بهره برداری از طبیعت به کار می رود ، می داند. دایره المعارف بریتانیکا^[۲۲] (۲۰۱۱) فناوری را کاربرد دانش در جنبه های عملی زندگی بشری و محیط دائما در حال تغییر آن تعریف می کند. بر این اساس فناوری شامل استفاده از مواد ، ابزارها ، تکنیک ها و منابع برای آسانتر کردن زندگی و بهره ورتر کردن کار است.

2. 2. ۴. دانش آشکار و دانش ضمنی

در متون مدیریت دانش از دو نوع دانش نام برده شده است. اولین بار مایکل پولانی با تصریح به اینکه “ما بیش از آنچه می توانیم بگوییم می دانیم” مفهوم دانش ضمنی را بیان کرد. وی دانش ضمنی را جزء لاینفک دانش و قدرت بنیادین ذهن معرفی کرد. ویژگی هایی که او برای دانش ضمنی بر می شمرد عبارتند از عملی بودن، وابستگی به زمینه خاص خود، متمرکز بر چگونگی و دشوار برای کد گذاری.
پولانی مفهوم دانش ضمنی را با ارائه مثال هایی ساده از زندگی روزانه می شناساند. وی به توانایی انسان در شناسایی چهره های مختلف اشاره می کند، مهارتی که ما داریم اما نمی توانیم بگوییم چگونه آن را اعمال می کنیم. در مثالی دیگر پولانی به مهارت دوچرخه سواری اشاره می کند که فرد نمی تواند با خواندن کتاب دوچرخه سواری را یاد بگیرد. این امر مستلزم کسب تجربه شخصی و تمرین برای فراگیری مهارت های مورد نیاز است. ما به طور دقیق نمی توانیم بگوییم چگونه دوچرخه سواری می کنیم اما توانایی انجام آن را داریم. وی دانش چنین توانایی هایی را دانش ضمنی نامید. (پولانی، ۲۰۰۷)
دانش آشکار قابل کد گذاری بوده و می توان آن را در قالب دستور العمل ها، مقررات، رویه ها، قوانین و آیین نامه هاا صورت بندی کرد، بنابر این به آسانی منتقل می شود. در مقابل، دانش ضمنی قابلیت کدگذاری و مفصل بندی ندارد و از این رو با دشواری منتقل می شود. این نوع دانش از طریق تسهیم تجربیات و مشاهده و تقلید کسب می شود، ریشه در اعمال، رویه ها، تعهدات، ارزش ها و احساسات افراد داشته است. (فتحیان، بیگ، قوامی فر ، ۱۳۸۴)
دانش آشکار و ضمنی نه جدا از هم بلکه مکمل یکدیگرند،شکل زیر دانش آشکار و ضمنی را در دو سوی پیوستار دانش ترسیم کرده است:
گرنت دانش ضمنی را دانشی می داند که فقط با استعمال آشکار می شود و انتقال آن امکان پذیر نمی باشد. (گرنت در فتحیان،قوامی فر ، ۱۳۸۴) این تعریف کمکی به انتقال دانش ضمنی نمی کند زیرا آن را به قدر انتزاعی فرض کرده است که از اساس امکان شناسایی آن وجود ندارد.
جوهره تعریف میلر و موریس نیز مشابه گرنت است اما انتقال دانش ضمنی را رد نمی کند. به نظر آنها دانش ضمنی بخشی است از آنچه می گوییم یا انجام می دهیم و از آنجا که این دانش جزء جدایی ناپذیر تفکر ماست عمیقا در نحوه کار ما تجلی پیدا می کند. (میلر و موریس، ۱۳۸۳) بنابراین دانش ضمنی در تلقی آنها بیشتر به معنای الگوهای ذهنی است که خود را در گفتار و عمل منعکس می کند.
هر دو تعریف فوق با تصریح به کاربرد به مثابه تنها راه آشکار کردن دانش ضمنی و جدان ناپذیری آن از تفکر به طور تلویحی به ناخود آگاه بودن دانش ضمنی اشاره دارند. این ویژگی را روزنبرگ به صراحت در تعریف خود لحاظ کرده است. وی دانش ضمنی را دانش فنون و روش ها و طرح هایی می داند که فرد ضمن رسیدن به نتایج دلخواه خود آنها را بکار می گیرد بی آنکه قادر باشد دلیل واضحی برایشان بیان کند. (روزنبرگ در بیگ و قوامی فر، ۱۳۸۴)
برداشت روزنبرگ از دانش ضمنی به جنبه شهودی و اشراقی آن توجه دارد. دانش ضمنی همچون یک حس الهام می شود، بی آنکه بتوان آن را با ادله و قوانین اثبات و استدلال کرد.
نوناکا و تاکوچی به طور مبسوط تری به طرح دانش ضمنی می پردازند. طبق نظر آنها دانش ضمنی مهمترین نوع دانش است که با زبان رسمی قابل بیان نیست. این نوع دانش جنبه فردی دارد و ریشه های آن در تجارب فرد نهفته است. دانش ضمنی شامل عوامل نا ملموسی از قبیل عقیده شخصی، خصیصه های فردی و سیستم مبتنی بر ارزش است. بر این اساس مفهوم دانش ضمنی بیش از همه بر باور ها دلالت دارد. (نوناکا و تاکوچی ، ۱۳۸۵).

2. 2. ۴. ۱. ابعاد دانش ضمنی

به طور کلی دانش ضمنی دارای دو بعد فنی و ذهنی است. بعد فنی دانش ضمنی شامل حرفه ها، مهارت های غیر متعارف و ناملموس و فنون عینی می شود، در حالی که بعد ذهنی که درونی نیز خوانده می شود مواردی چون الگو های ذهنی ، طرح ها، نمونه ها، زوایا، عقاید، باورها، نگرش هاو تصورات باطنی را در بر می گیرد که فرد درباره آنها هیچ تردیدی ندارد. بعد ذهنی دانش ضمنی تصورات فرد از واقعیت (چیستی) و نگرش او نسبت به آینده (بایستی) را منعکس می کند. هرچند این دانش به آسانی قابل بیان نیست، دیدگاه افراد نسبت به جهان پیرامون را شکل می دهد و عامل مهمی در خلق دانش نوین به شمار می رود. (نوناکا و تاکوچی ، ۱۳۸۵).

نمودار ۴-۱۰- خط سیر رشد بدست آمده از RW1 (پیکره­ی ۹ لندمارکی) از روز صفر تا ۸۰ بعد از تفریخ (خط‌چین بیانگر نقطه­ی عطف RW1 در روز ۴۱ بعد از تفریخ (طول کل ۲۲/۲±۷۶/۲۰ میلی­متر) می­باشد).
نمودار ۴-۱۱- خط سیر رشد بدست آمده از RW2 (پیکره­ی ۹ لندمارکی) از روز صفر تا ۸۰ بعد از تفریخ (خط‌چین بیانگر نقطه­ی عطف RW2 در روز ۳۰ بعد از تفریخ (طول کل ۵۶/۰±۰۶/۱۶ میلی­متر) می­باشد).
نمودار ۴-۱۲- روند تغییرات شکل ماهی کلمه (Rutilus rutilus caspicus) به طول کل در طی مراحل اولیه رشد از لحظه تفریخ تا ۸۰ روز پس از تفریخ
روند تغییرات RW1 به RW2 و PC1 به PC2 سه گروه شکلی را نشان می‌دهد که تغییرات گروه یک همانطور که در نمودار(۴-۱۳) مشخص است در طول مولفه RW1 است. ولی تغییرات گروه دوم به طور مشابه تحت تاثیر هر دو مولفه RW1 و RW2 است. و تغییرات گروه سوم مشابه گروه اول بیشتر در طول مولفه RW1 است اما در جهت عکس گروه شکلی یک. این روند به صورت مشابه در نمودار روند تغییرات PC1 و PC2 نیز مشاهده می‌شود. به صورتی که تغییرات شکلی گروه یک حت تاثیر مولفه PC1 و گروه دو تحت تاثیر هر دو مولفه و گروه سوم مجددا بیشتر تحت تاثیر مولفه PC1 است که اثری عکس گروه یک را در پیش گرفته است (نمودارهای ۴-۱۴ و ۴-۱۵).
نمودار ۴-۱۳- روند تغییرات RW1 ( 72 درصد واریانس) و RW2 (21 درصد واریانس)
نمودار ۴-۱۴- روند تغییرات PC1 (72 درصد واریانس) و PC2 (21 درصد واریانس) در اشکال میانگین
نمودار ۴-۱۵- روند تغییرات PC1 (72 درصد واریانس) و PC2 (21 درصد واریانس) در کل نمونه‌ها
بر اساس آزمون CVA سه گروه شکلی در طی زندگی اولیه ماهی کلمه از روز اول پس از تفریخ تا هشتاد روز پس از آن مشخص گردید (p<0.001 و wilksʼ lambda=0.0000455) که جدایی شکلی این سه گروه به صورت پیوسته و تدریجی رخ می‌دهد که بیان‌گر تغییر شکل ماهی کلمه در طول رشد است و صفات موثر در این روند تغییر مربوط به لندمارک‌های y8, y6 و y9 بر روی محور یک وx1, x6,x7, x8 بر روی محور دو است که عامل جدایی و تغییرات شکلی روز اول تا روز هشتاد پس از تفریخ بر اساس شکل میانگین می‌باشد. سهم محور اول از واریانس کل ۶۵% و سهم محور دوم از واریانس کل ۲۲% که در مجموع ۸۷% از واریانس کل را شامل می‌شود. لندمارک ۷ مربوط به ناحیه دمی و لندمارک ۶ و ۸ مربوط به ناحیه تنه و لندمارک ۹ مربوط به ناحیه سر است که بیان کننـده افزایش ارتـفاع بدن و تغـییر شکل بدن دوکـی به پهن می‌باشـد و افزایـش طول پـوزه برای تحتانی شدن دهان و پیدا کردن شکل کارآمد برای کف‌زی‌خواری است (نمودار ۴-۱۶) و (نمودار ۴-۱۲).

نمودار ۴-۱۶- آنالیز CVAبر حسب مولفه کانونی اول و دوم شکل میانگین
تغییرات شکلی استخراجی از TPS Splineحاکی از آن است که تغییرات لندمارک‌های پیکره نه لندمارکی به طور پیوسته طی تکوین رخ می‌دهد. به طوری که از روز صفر تا روز هشتاد پس از تفریخ ما تغییراتی را به وضوح در ناحیه سر، پوزه، دم و ارتفاع بدن شاهد هستیم. تغییرات در روز اول حاکی از افزایش طول و رشد به سمت جلو در ناحیه سر و کاهش ارتفاع بدن در ناحیه تنه دارد. تغییرات شکلی روز سوم از روند تغییرات روز اول پیروی می‌کند. در شکل حاصل از لندمارک‌های روز سی‌ام ما شاهد افزایش در طول پوزه و ارتفاع تنه هستیم که این روند افزایشی در ناحیه تنه و ارتفاع بدن تا روز هشتاد ادامه دارد که در نهایت ما تغییر شکل و روند تبدیل شدن از یک ماهی با شکل کشیده به یک ماهی با ارتفاع بدن بالا را به راحتی می‌بینیم (شکل ۴-۵) و (تصویر ۴-۶).

شکل ۴-۵- طـرح‌های استخراجی از TPS Spline با تـوجه به Consensus مختصات پیکـره‌ی نه لندمـارکی(شکل خطی مربوط به اولین شکل میانگین کل و شکل شبکه‌ی ماتریسی بیانگر شکل میانگین مربوطبه روز۱،۳،۳۰،۴۱ و۸۰ می‌باشد، فلش‌ها فاصله‌ی شکل برآیند از شکل مربوط به هر روز را نشان می‌دهند).

تعریف عملیاتی
نسخه تجدید نظر شده آموزش مهارت­ های اجتماعی با رویکرد فراشناختی (MASST-R) شینکر و همکاران (۲۰۰۲) (پیوست) در هشت جلسه دو ساعته برگزار شد.
فصل دوم
پیشینه تحقیق
۲-۱- مقدّمه
انسان موجودی اجتماعی است و به تعامل^[۸۸] با دیگران نیاز دارد. ما در معاشرت با دیگران اطلاعات بسیاری به دست می‌آوریم که به نحوی آنها را دسته‌بندی و منسجم می‌کنیم و بخش‌های مهم و مفید آنها را به حافظه می‌سپاریم. برای داوری و قضاوت درباره دیگران باید بتوانیم این اطلاعات ذخیره ‌شده را با هم ترکیب کنیم و به شناختی درست از دنیای اطراف­مان دست یابیم. شناخت اجتماعی^[۸۹] بیان می‌کند که ما چگونه به اطلاعات توجه می‌کنیم، آنها را ذخیره می‌کنیم و در موقع لزوم به یاد می‌آوریم (آذربایجانی، ۱۳۸۷).

انسان در زندگی اجتماعی ودر تعامل با دیگران است که خود را می­شناسد و از وجود خود آگاه می­ شود. اما خودآگاهی^[۹۰] او ابعاد دیگری نیز دارد که در رابطه او با محیط­های گوناگون و پیچیده شکل می­گیرد، مانند محیط روانی و فیزیولوژی، محیط طبیعی، محیط اجتماعی، محیط فرهنگی^[۹۱] که ازآنها متاثر می­ شود. به همین علت خودآگاهی او شامل دایره­های متعددی است، مانندآگاهی از وجود خودش، آگاهی از تعلقش به گروه، قشر یا ملیت خاص، آگاهی او از این که به شهر، منطقه یا جغرافیای طبیعی خاصی تعلق دارد (کریمی، ۱۳۸۵). اما چگونگی تعامل انسان با این محیط­های گوناگون، به مقدارزیادی، ناخودآگاه^[۹۲] است و میزان و چگونگی روابط متقابل و تاثیر و تاثر انسان با این محیط­ها برای او روشن نیست (هانت^[۹۳]، ۱۹۸۷). روان­شناسی اجتماعی با مطالعه نحوه تفکر، احساس و عمل آدمی در محیط­های اجتماعی و چگونگی تأثیر متقابل محیط­های اجتماعی در اندیشه­ها، احساسات و اعمال وی سر و کار دارد. به همین دلیل روان­شناسی اجتماعی با فرایندهای ادراک و تفسیرهای اجتماعی سر و کار دارد (لامارش^[۹۴]، ۱۳۸۰).
در تعریف سازمان جهانی بهداشت^[۹۵] (۱۹۴۸) «سلامت عبارت است از رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و نه تنها بیماری یا معلول نبودن» عوامل اجتماعی اهمیت ویژه­ای پیدا کرد (سجادی، ۱۳۸۶). بر این اساس سلامت مفهوم مثبتی است که در زمان ارزیابی تندرستی و سلامتی فرد باید زمینه ­های روانی و اجتماعی زندگی افراد را هم مورد توجه قرار دهیم. چند دهه گذشته سلامت به عنوان حق بشری و یک هدف اجتماعی در جهان شناخته شده است، یعنی سلامت برای ارضای نیازهای اساسی و بهبود کیفیت زندگی انسان لازم است و باید برای همه انسان ها در دسترس باشد (همان).
در واقع نقش قطعی عوامل اجتماعی، روانی و محیطی^[۹۶] بر سلامت مردم از زمان­های بسیار قدیم شناسایی شده است. فعالیت­های بهداشتی از قرن ۱۹ و بیشترین اقداماتی که به صورت زیربنایی در حوزه بهداشت عمومی نوین انجام شده، همگی بیانگر آگاهی از وابستگی بین وضعیت اجتماعی شرایط زندگی و پیامدهای سلامتی مردم است. با توجه به این مساله از اواخر سال­های ۱۹۶۰ تا اوایل دهه ۱۹۷۰ اولین برنامه ­های سلامت جامعه نگر^[۹۷] توسط سازمان جهانی بهداشت تدوین شده، که این امر منجربه تقویت توده مردم و اختیارات جامع به آنان دادن را در حوزه مشارکت در سلامت و بهداشت را به همراه آورده است. بر این اساس مفهوم اجتماعی، مفهومی است که در کنار ابعاد جسمی و روانی سلامت مورد توجه قرار گرفته است (جین^[۹۸]، ۱۳۸۴).
ریشه و مفهوم سلامت اجتماعی^[۹۹] را باید در محیط زیست مادی^[۱۰۰] (یعنی با توجه به موضوعات اقتصادی و طبیعی) و محیط زیست انسانی^[۱۰۱] مثبت مورد توجه قرار داد. بهزیستی اجتماعی به مثابه بعد اجتماعی سلامت فرد، در کنار دو بعد جسمانی و روانی سلامت فرد، به رابطه او با جامعه نظر دارد (هزارجریبی، ۱۳۹۱).
با توجه به اهمیت بعد اجتماعی سلامت در این تحقیق سه جنبه از بعد اجتماعی سلامت یعنی؛ بهزیستی اجتماعی، رفتار شهروندی سازمانی^[۱۰۲] و نگرش‌های زیست محیطی^[۱۰۳] مورد بررسی قرار می­گیرد. لذا این تحقیق به بررسی جنبه­ های مختلف ذهن آگاهی و فراشناخت و تاثیر آن بر تعاملات اجتماعی مانند بهزیستی اجتماعی، رفتار شهروندی سازمانی و نگرش‌های زیست محیطی می پردازد. در ادامه به توضیح هریک از آنها به طور جداگانه می­پردازیم.
۲-۲- تعریف ذهن آگاهی
واژه ی ذهن آگاهی^[۱۰۴] ازکلمه “ساتی”^[۱۰۵] که در زبا ن مقدس بوداییان^[۱۰۶] به معنای داشتن آگاهی، توجه و یادآوری می­باشد، نشأت می­گیرد (بودهی^[۱۰۷]، ۲۰۰۰). ذهن آگاهی شکلی از مراقبه^[۱۰۸] است که ریشه در تعالیم و آئین­های مذهبی شرقی خصوصاً بودا دارد (اوست^[۱۰۹]، ۲۰۰۸). کارلن و لانگر^[۱۱۰](۲۰۰۶) از ذهن آگاهی به عنوان وضعیت شناختی یاد کردند و با صراحت بیان نمودند که بین ذهن آگاهی ومراقبه بودایی^[۱۱۱] تمایز وجود دارد. البته نباید منکر شباهت آنها شد. مراقبه ذهن آگاهی فقط یک نوع خاص از مراقبه بوده و سایر اعمالی چون مراقبه متمرکز که نیاز به توجه متمرکز روی یک محرک مجزا همچون یک کلمه، صدا یا شمع دارد متفاوت است (دونه، اسلاتر و لاتز^[۱۱۲]، ۲۰۰۸). در آغاز قرن بیستم، ویلیام جیمز پیش ­بینی کرد که بودایسم تأثیر عمده­ای بر روی روانشناسان غربی خواهد گذاشت. اکنون بیش از دو دهه است که پیش ­بینی او با علاقه روزافزون به یکپارچه­ سازی روانشناسی غربی و معنویت شرقی به وقوع پیوسته است و روانشناسان بسیاری به دنبال آموزه­های بودایی و تکنیک­هایی برای آموزش ذهن هستند (اشتاین^[۱۱۳]، ۱۹۹۶؛ لئو و مک­مین^[۱۱۴]، ۲۰۰۵). علایق روانشناسان دربرگیرنده شناخت قواعد درمانی، آگاهی از محدودیت­های رویکردهای درمانی کنونی، شیفتگی کنونی جامعه غربی به شرق و گرایش جهانی به یکپارچه سازی رواندرمانی است (لئو و مک­مین، ۲۰۰۵). نمونه ویژه­ای از این گرایش، یکپارچه سازی تمرین­های معنوی شرقی با درمان­های شناختی ـ رفتاری است.
ذهن آگاهی در ۲۰ سال اخیر در زمینه پزشکی و روان­شناسی دانشگاهی تغییر یافته است. ابتدا توسط کابات زین^[۱۱۵] در سال ۱۹۷۹ به عنوان برنامه ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس^[۱۱۶] (MBRS) درمرکز پزشکی دانشگاه ماسا چوست گسترش یافت. و امروزه به طور گسترده­ای مورد استفاده قرارگرفته است (بایر^[۱۱۷] و همکاران، ۲۰۰۴). با گسترش مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی تعریف­های متعددی نیز از سوی متخصصان ارائه شده است که به مواردی از آنها می­پردازیم.
در بحث­های مختلف مطرح شده در مورد مراقبه وذهن آگاهی تغییر به معنی غیر خود کار سازی ساختارهای روان­شناختی است که محرک­های روان­شناختی را سازمان داده، محدود، انتخاب و تفسیر می­ کند. غیر متمرکز سازی (ظرفیت دیدن تجربه از بیرون) و در مراقبه سنتی بوداییان به موقعیت ” نظاره گر ساکت^[۱۱۸] ” تعریف شده است (سفران و سگل^[۱۱۹]، ۱۹۹۰).
ذهن آگاهی می­توان به راحتی به عنوان «هشیاری لحظه به لحظه^[۱۲۰]» (گرامر^[۱۲۱]، ۲۰۰۵) و یا به عنوان «حالت آزادی روانی درهنگامی که توجه کامل وبدون درنظر گرفتن هیچ نقطه نظری وجود دارد» تعریف شود (مارتین^[۱۲۲] ،۱۹۹۷).
قضاوت نکردن ذهن آگاهی را پرورش می­دهد وقتی شما با وضعیت هیجانی یا فیزیکی سختی روبه رو می شوید، قضاوت نکردن در باره تجربیات، بیشتر از آن چه که می­بینید و هستید و چیزی که باید باشید، آگاه می­شوید. البته این از پذیرش تجربیات لذت آور و دردناک ناشی می­ شود. پذیرش این نیست که دوباره چیزهایی که از نظر اخلاقی قابل قبول نیست را تصدیق کنیم، بلکه پذیرش در مورد رفتارهای متفاوت است. به­عبارت دیگر تغییر هم­سان پذیرش است اگر چه سریع­تر اتفاق می­افتد (جاکوبسون^[۱۲۳] و همکاران، ۲۰۰۰).
ذهن آگاهی، به طور­کلی به فرایندهایی شناختی اطلاق می­ شود که طی آنها فرد ذهن آگاه، تمرکزخود را روی تجربه احساسات و اتفاقی که در لحظه حال در خود یا اطرافش رخ می­دهد، متمرکز می­سازد. ذهن آگاهی، تمرکز و توجه فرد به صورت عدم قضاوت یا پذیرش تجربه­ای است که در زمان حاضر رخ می­دهد (بایر^[۱۲۴]و همکاران، ۲۰۰۴). ذهن آگاهی به عنوان حالت توجه برانگیخته و آگاهی از آنچه در لحظه کنونی اتفاق می­افتد تعریف شده است (براون و ریان^[۱۲۵] ، ۲۰۰۳؛ والش^[۱۲۶]، ۲۰۰۹). این توجه، توجهی است هدفمند، به همراه پذیرش بدون داوری در مورد تجربه ­های در حال وقوع در لحظه کنونی (کابات زین، ۲۰۰۳).
بیشاپ^[۱۲۷] و همکاران (۲۰۰۴) به دو قسمت عملی تعریف ذهن آگاهی پرداخته اند:
اولین مولفه شامل خود­تنظیمی^[۱۲۸] توجه می­باشد که در مورد تجربه فوری که نتیجه آن افزایش شناخت مجدد رویدادهای روانی است که در لحظه رخ می­ دهند، استفاده می­ شود. دومین مولفه شامل اتخاذ یک جهت­گیری ویژه نسبت به تجربیات شخصی در لحظه حاضر، جهت­گیری که با کنجکاوی، گشودگی و پذیرش مشخص می­ شود.
مدل دیگر به وسیله شاپیرو، کارلسون، آستین و فریدمن^[۱۲۹] (۲۰۰۶) گسترش یافت. که سه هسته اصلی را ارائه کردند: قصد، توجه و نگرش. قصد به معنی نیت اعمال شخص می باشد که به طور مداوم پیوستاری از خود­تنظیمی را به خود­کاوی و سرانجام به خود رها سازی تغییر می­دهد. توجه به معنی گسترش شایستگی در عمل، حفظ تمرکز و انعطاف پذیری آن می­باشد. و نگرش عبارتند از پذیرش، گشودگی وکنجکاوی نسبت به تجربه شخصی. در فرایند یادگیری این رفتارهای درونی برانگیخته می­شوند با توجه به ذهن وبدن در لحظه اینجا واکنون. بدون قضاوت­ها وتفسیرهای عادت شده. این عمل یک تغییر در دیدگاه ایجاد می­ کند که فایده آن از طریق افزایش ظرفیت برای عینیت گرایی نسبت به تجربه درونی شخص مشخص می شود که دریافت مجدد نامیده می­ شود. این روش به ترتیب خود تنظیمی و خود مدیریتی ، خلاقیت و انعطاف پذیری شناختی هیجانی و رفتاری را افزایش می­دهد.
شاپیرو و همکاران (۲۰۰۶) به پیامدهای دیگری از دریافت مجدد اشاره کردند. روشن سازی ارزش­ها که فرصتی را برای انتخاب ارزش­های هم­خوان جدید و بیشتر و بیان آنها در جایی که قبلا رویارویی تفکرات و هیجانات سخت بود و باعث می شد تا ظرفیت­شان برای منقطع شدن کاهش یابد. اصطلاح «ذهن آگاهی» برای اشاره به حالت روانشناسی هشیاری وعملی که هشیاری را افزایش می­دهد ونیز حالت پردازش اطلاعات بکار می­رود و یک ویژگی شخصیتی محسوب می­گردد (براون و همکاران، ۲۰۰۷ ؛ گرمر، سیگل و فالتن^[۱۳۰]، ۲۰۰۵؛ کوستانسکی و هاسد^[۱۳۱]، ۲۰۰۸).
ذهن آگاهی به عنوان حالت توجه برانگیخته وآگاهی از آنچه در لحظه کنونی اتفاق می­افتد تعریف شده است (براون و ریان ، ۲۰۰۳؛ والش، ۲۰۰۹). این توجه، توجهی است هدفمند، به همراه پذیرش بدون داوری در مورد تجربه ­های در حال وقوع در لحظه کنونی (کابات زین، ۲۰۰۳). ذهن آگاهی فرد را به ایجاد رابطه اساسا متفاوت با تجربه احساس­های درونی وحوادث بیرونی از طریق ایجاد آگاهی لحظه به لحظه وجهت گیری رفتاری مبتنی بر مسولیت عاقلانه به جای واکنش پذیری خودکار، قادر می­سازد. با به کار گیری هدفمند کارکردهای عالی ذهن از جمله توجه آگاهانه، نگرش مهربانانه، کنجکاوی و دلسوزی، ذهن آگاهی می تواند به طور موثر بر واکنش­های هیجانی^[۱۳۲] از طریق بازداری قشری سیستم لیمبیک کنترل اعمال نماید (کابات زین، ۲۰۰۳).
تعاریف مختلف از ذهن آگاهی، سه ویژگی اساسی را منعکس می­ کنند. الف) توجه و آگاهی متمرکز برزمان حال ب) قصد یا هدفمندی^[۱۳۳]، که مولفه انگیزشی را به توجه و رفتار شخص اضافه می کند ج)نگرش، که نحوه توجه کردن فرد را نشان می­دهد، یا وضعیتی که شخص در هنگام توجه کردن دارد، نظیرعلاقه، کنجکاوی، عدم قضاوت، پذیرش و پاسخ دهنده بودن (دانکن، میلر، وامپ و هیوبل^[۱۳۴]، ۲۰۰۹). ذهن آگاهی به ما یاری می­دهد تا این نکته را درک کنیم که هیجانات منفی^[۱۳۵] ممکن است رخ دهد. اما آنها جزء ثابت و دائمی شخصیت نیستند. همچنین به فرد این امکان را می­دهد تا به جای آنکه به طور غیر ارادی وبی تامل پاسخ دهد، با تفکر وتامل پاسخ دهد (امانوئل^[۱۳۶] و همکاران، ۲۰۱۰) ذهن آگاهی روشی است برای زندگی بهتر، تسکین دردها و غنا بخشی و معنادارسازی زندگی (سیگل، ۲۰۱۰).
۲-۳- آموزش ذهن آگاهی
همان گونه که قبلا بیان شد، توانایی داشتن ذهن آگاهی، یک ظرفیت ذاتی می­باشد که همه انسان­ها آن را دارا می­باشد. پیشرفت آن در افراد، متغییر می­باشد و این می ­تواند بدلیل عوامل محیطی و ژنتیکی باشد. عوامل محیطی هم می ­تواند اثر مثبت و هم تاثیر منفی بر پیشرفت ظرفیت و توان یک شخص داشته باشند. تمرین­های ذهن آگاهی می ­تواند مثبت و منفی باشد. همان طور که کابات زین (۲۰۰۹) اظهار کرده است «ذهن آگاهی بطور اساسی تنها یک روش خاص تمرکز توجه می­باشد. این روشی از نگاه عمیق شخص در درک خود و خودباوری می­باشد. به همین دلیل تمرکز توجه باید آموخته شود و تمرین شود». تمرین های رسمی برای کمک به تمرین ذهن آگاهی طراحی می­گردند و بهترین آنها تمرین­های مراقبه­ای می­باشند. این تمرین­ها شامل مراقبه نشسته، مراقبه بدنی و مراقبه راه رفتن می­باشد. تمرین چنین مراقبه­هایی می ­تواند نسبتاً مختصر باشد اما آنها نیز باید برای دوره­ های گسترده فراگرفته شوند. ممکن است تمرین­های مراقبه­ای ذهن آگاهی در طی ساعت­ها و یا حتی روزها صورت گیرد.
تمرین­های غیر رسمی ذهن آگاهی شامل کاربرد مهارت­ های ذهن آگاهی در زندگی روزمره می­باشد و شامل تمرین و نگهداری حالت ذهن آگاهی و یک حالت غیر قضاوتی^[۱۳۷] در ارتباط با چگونگی عملکرد فردی می­باشد. برای مثال، افراد می­توانند رانندگی با ذهن آگاهی، خوردن با ذهن آگاهی و یا حتی خواندن با ذهن آگاهی را یاد بگیرند. شاپیرو و کارسون^[۱۳۸] (۲۰۰۹) پیشنهاد دادند که این تمرین غیر رسمی در تعمیم به زندگی روزمره و مهارت ذهن آگاهی که از طریق تمرین رسمی افزایش می یابد کمک می کند.
به طور کلی آموزش ذهن آگاهی سه مولفه زیررا دربر میگیرد :
۱- رشد آگاهی ازطریق یک روش شناسی تمرین­های نظام دارکه در برگیرنده تمرین­های رسمی ذهن آگاهی (وارسی بدن، مراقبه نشسته، حرکت ذهن اگاهانه) و تمرین­های غیر رسمی ذهن آگاهی (گسترش آگاهی در هر لحظه از زندگی روزمره ) است.
۲- چهار چوب نگرشی^[۱۳۹] خاص، این چهارچوب با مهربانی، کنجکاوی و رضایت ازبودن در زمان حال مشخص می­ شود که همراه با آشکار سازی تجارب است. این اعمال به طور اندیشمندانه در ضمن اجرا و تمرین پرورش می­یابند وبه طور خود انگیخته از عمل فرد نشات می­گیرند.
۳- درک درست از آسیب پذیری بشر، که این مساله ابتدا از طریق آموزش­های شنیداری و سپس از طریق جستجوی اعتبار آنها از طریق مشاهده مستقیم فرایند تجربه در عمل طی تمرین­های ذهن آگاهی رشد می­یابد. ما از طریق این فرایندها می­آموزیم گرچه رنج قسمتی از تجربه ماست اما راه ­هایی وجود دارد که ما می توانیم الگوهای عادت شده^[۱۴۰] جدیدی را جهت ایجاد، افزایش و تعمق در آن یاد بگیریم (خوش لهجه، ۱۳۹۰).
آموزش ذهن آگاهی باید این نگرش را در افراد بوجود آورد که نسبت به امور، پذیرش بدون قضاوت داشته باشند. یعنی، ایجاد آگاهی در افراد نسبت به ادراکات، شناخت‌ها، هیجانات یا حس‌ها اما بدون اینکه نسبت به خوبی یا بدی، حقیقی یا کاذب، سالم یا ناسالم بودن، و مهم یا بی‌اهمیت بودن آنها، قضاوت و ارزیابی شود. بنابراین ذهن آگاهی عبارت است از مشاهده بدون داوری جریان سیال محرکات درونی و بیرونی^[۱۴۱] (کریستلر^[۱۴۲]، ۱۹۹۹).
۲-۴- انواع مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی
۲-۴-۱ ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس
در حال حاضر رایجترین روش، آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس (MBSR) می‌باشد، که سابق بر این تحت عنوان برنامه کاهش استرس و تن‌آرامی شناخته می‌شد (کابات زین، ۱۹۸۲، ۱۹۹۰). این روش در ساختار طب‌رفتاری^[۱۴۳] و برای دامنه وسیعی از افراد مبتلا به اختلالات مرتبط با استرس و درد مزمن طراحی شد. روش مذکور، به شکل یک برنامه ۸ تا ۱۰ هفته‌ای برای گروه‌هایی که بیش از ۳۰ شرکت‌کننده دارند، اجرا می‌شود. به علاوه، جلسات به طور هفتگی و هر جلسه حدود ۵/۲-۲ ساعت برگزار می‌گردند. دستور جلسات شامل تمرین مهارت‌های مراقبه، بحث در مورد استرس، روش‌های مقابله‌ای و تکالیف خانگی می‌باشند. برای مثال، وارسی بدنی تمرینی است که در آن شرکت‌کنندگان روی زمین دراز می‌کشند و با چشمان بسته توجه خود را به طور متوالی روی نقاط مختلف بدن معطوف می‌سازند، و احساسات مربوط به هر ناحیه از بدن به دقت مشاهده می‌گردند. در مراقبه نشسته^[۱۴۴]، شرکت‌کنندگان در یک حالت آرام و کاملاً بیدار با چشمان بسته به حس‌های تنفس تمرکز می‌کنند. از ژست‌های یوگا، برای آموزش حضور ذهن از حس‌های بدنی نیز استفاده می‌شود. هم چنین، شرکت‌کنندگان، حضور ذهن داشتن را در طول فعالیت‌های روزمره نظیر پیاده‌روی، ایستادن، و خوردن به کار می‌گیرند.
شرکت‌کنندگان در MBSR جهت تمرین این مهارت‌ها خارج از جلسات گروهی، روزانه حداقل ۴۵ دقیقه، و شش روز در هفته آموزش می‌بینند. کاست‌های شنیداری در اوایل درمان به کار می‌روند، اما پس از چند هفته، شرکت‌کنندگان ترغیب می‌شوند تا بدون کاست تمرین کنند. در کلیه تمرینات حضور ذهن، شرکت‌کنندگان آموزش می‌بینند تا بر فعالیت‌های خود (نظیر تنفس یا پیاده‌روی) تمرکز کنند و در هر لحظه از احوال خود آگاه باشند و هرگاه هیجانات، حس‌ها یا شناخت‌ها پردازش می‌شوند، بدون قضاوت مشاهده کنند. (کابات زین، ۱۹۸۲).
۲-۴-۲ شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی
در سال ۱۹۹۱ برنارد و تیزدل^[۱۴۵] یک نظریه چند سطحی از ذهن خلق کردند که نظام‌های متعامل شناختی^[۱۴۶] یا ICS نام‌گذاری شد. الگوی ICS بر اساس این نظریه برنارد و تیزدل قرار دارد که ذهن دارای وجوه چندگانه­ای است که مسئول دریافت و پردازش اطلاعات جدید به صورت شناختی و هیجانی هستند. نظریه برنارد و تیزدل آسیب پذیری فرد نسبت به افسردگی را همبسته با این می‌داند که فرد به چه مقدار بر فقط یکی از وجوه ذهن تکیه می‌کند و سهواً دیگر وجوه را متوقف می‌کند. دو وجه اصلی ذهن شامل وجه انجام دادن و وجه بودن است. وجه انجام دادن به نام وجه گردنده^[۱۴۷] نیز شناخته می‌شود. این وجه بسیار هدف مدار است و وقتی برانگیخته می‌شود که ذهن بین چیزهایی که وجود دارد و چیزهایی که خواسته می‌شود عدم مطابقت ببیند. وجه دوم ذهن، وجه بودن است که بر به دست آوردن هدف خاصی متمرکز نیست، بلکه بر پذیرش و راه دادن به آنچه هست بدون فشار آنی بر تغییر آن تاکید دارد. مؤلفه اصلی مدل ICS آگاهی فراشناختی^[۱۴۸] است. آگاهی فراشناختی توانایی یعنی اینکه فرد بتواند به جای آنکه افکار و احساسات منفی را بخشی از خویشتن خود بداند، آنها را به عنوان وقایعی تجربه کند که در حال گذر از پرده ذهن هستند. هنگامی که وضعیت‌های استرس آمیز زندگی پیش می‌آید افرادی که آگاهی فراشناختی بالایی دارند می‌توانند از افسردگی و الگوهای تفکر منفی آسان­تر دوری کنند. آگاهی فراشناختی عموماً از طریق توانایی فرد برای نامتمرکز شدن^[۱۴۹] است. نامتمرکز شدن توانایی ادراک افکار و احساسات به عنوان وقایع ناپایدار و قابل مشاهده در ذهن است.
بر اساس مدل برنارد و تیزدل سلامت روانی با توانایی فرد برای رهایی از درگیری با یک وجه ذهن و حرکت بین وجوه مختلف ذهن مرتبط است. بنابراین افرادی در بهترین حالت هستند که می‌توانند بر اساس شرایط محیطی با انعطاف پذیری از وجهی به وجه دیگر ذهن حرکت کنند. مدل ICS بیان می‌کند که شایسته‌ترین وجه ذهن وجه بودن است چون منجر به تغییر هیجانی پایدار می‌شود. بنابراین شناخت درمانی برای جلوگیری از عود افسردگی باید این وجه از ذهن را توسعه بدهد. این نظر پردازی تیزدل را به خلق MBCT راهنمایی کرد، شیوه ای که وجه بودن را توسعه می‌دهد.
شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی^[۱۵۰] (MBCT) نوعی رواندرمانی است که برای جلوگیری از عود افسردگی طراحی شده است، مخصوصاً در افرادی که دچار اختلال افسردگی عمده هستند. در این سبک درمانی  از شیوه ­های رفتاردرمانی شناختی^[۱۵۱] (CBT) سنتی استفاده  شود به علاوه راهبردهای جدیدتر روانشناختی نظیر ذهن آگاهی و مراقبه توجه آگاهانه استفاده می‌شود. شیوه ­های شناختی شامل آموزش مراجع درباره افسردگی است. راهبردهای مبتنی بر ذهن آگاهی متمرکز بر آگاهی از افکار و احساسات و پذیرش آنها در مقابل اتصال و واکنش به آنهاست. مثل CBT، MBCT مبتنی بر این نظریه است که وقتی افرادی که سابقه افسردگی دارند پریشان می‌شوند، دوباره در ذهن­شان فرایندهای خودکار شناختی ظاهر می‌شود که یک اپیزود افسردگی را راه می‌اندازد. هدف MBCT بر هم زدن این فرایندهای خودکار شناختی و آموزش به مراجعان برای کمتر واکنش نشان دادن به محرک‌های وارد شده به فکر است، همچنین این هدف نیز دنبال می‌شود که مراجع پذیرش و مشاهده بدون قضاوت آن محرک‌ها را بیاموزد. این تمرین ذهن آگاهی مراجعان را یاری می‌کند تا به فرایندهای شناختی به هنگام وقوع توجه کنند و واکنش خود را بیشتر به صورت تعمق دربیاورند. به هرحال درمانهای مبتنی بر ذهن آگاهی به واسطه اینکه به هر دو بعد جسمانی و ذهنی می­پردازند دارای اثر بخشی بالایی برای درمان برخی اختلالات روانی و بیماریهای جسمانی هستند. تکنیک­های ذهن آگاهی جزء مؤثری از درمان اختلالات اضطرابی (کابات زین و همکاران، ۱۹۹۲؛ میلر، فیلتچر^[۱۵۲] و کابات زین، ۱۹۹۵)، افسردگی عودکننده (سگال و همکاران، ۲۰۰۲)، اختلال شخصیت مرزی (لینهان^[۱۵۳]، ۱۹۸۷)، سوء مصرف مواد^[۱۵۴] (مارلات^[۱۵۵]،۲۰۰۲)، مدیریت درد مزمن^[۱۵۶] (ریبل، گریسون، برینارد و رزنزویگ^[۱۵۷]، ۲۰۰۲)، مقابله بیماران با سرطان (اسپکا، کارلسون، گودی و آنگن^[۱۵۸]، ۲۰۰۰؛ ترگ و لوین^[۱۵۹]، ۲۰۰۲) و بسیاری از اختلالات دیگر هستند.
۲-۴-۳ ذهن آگاهی مبتنی برافزایش رابطه
روش­های مراقبه ذهن آگاهی موجب پرورش هشیاری بیشتر، سهولت و کشف تازه در تمام تجربیات زندگی می گردد و هدف نهایی این کار، افزایش دسترسی به منابع ذاتی لذت، دلسوزی و روابط می باشد. تکنیک­های ذهن آگاهی برای ارتقا زمینه افکار و احساساتی استفاده می شود که واکنش به موقعیت را تسهیل می کند. با تمرین مهارت­ های هشیاری لحظه به لحظه، مردم می­توانند به بصیرتی در الگوهای افکار، احساسات و روابط با دیگران دست یابند و همچنین می ­تواند به واکنش­های مفیدی در واکنش خودکار به مسائل دست یابند ( تیزدل و همکاران، ۲۰۰۰).
کارسون (۲۰۰۶) با بهره گرفتن از برنامه آموزش ذهن آگاهی مبتنی برکاهش استرس (MBSR) کابات زین برنامه ای آموزشی برای ارتقا روابط بین فردی طراحی کرده است. این برنامه ذهن آگاهی مبتنی برافزایش رابطه^[۱۶۰] (MBER) نام دارد. شالوده نظری برنامه افزایش رابطه مبتنی بر ذهن آگاهی، بر سه جنبه برجسته به شرح زیر می باشد:
اول: مراقبه ذهن آگاهی مانند سایر تکنیک­های مراقبه^[۱۶۱] مشابه ارتقا واکنش تاخیری می­باشد و باعث تغییرات روانشناسی می­گردد که بر استرس غلبه می­ کند. محققان پیشنهاد می­ کنند که تکنیک­های تسکین بخش بین روان و جسم، برای تسهیل مشکلات و چالش­ها درروابط می­باشد (گاتن^[۱۶۲]، ۱۹۹۳).
دوم: تاکید اصلی در ذهن آگاهی برپذیرش تجربیات شخصی بدون قضاوت می­باشد. از طریق پذیرش، شرکت کنندگان اغلب دلسوزتر می­شوند و آنها احساس یکدلی بیشتری با دیگران دارند ( شایپرو و همکاران، ۱۹۹۸). بطور قابل توجهی، نظریه پردازان درباره افزایش روابط سالم، اهمیت پذیرش را قبول دارند ( کریستین^[۱۶۳] و جاکوبسن، ۲۰۰۰).
سوم: ذهن آگاهی تاثیرات عام تری دارد. همچنین ذهن آگاهی بعنوان «روش انجام» در همه تجربیات زندگی نمود پیدا می کند. این رویکرد مشارکت همه تجربیات در ذهن و هشیاری بدون قضاوت را برای عملکرد بین شخصی مطلوب آشکار می­ کند.
محققان اثر افزایش رابطه مبتنی برذهن آگاهی (MBRE) را دررضایت زناشویی^[۱۶۴] زوجین را نشان می دهند (کارسون، گیل و باکوم^[۱۶۵]،۲۰۰۶). شواهد نشان می دهند که ذهن آگاهی، رضایت ازرابطه، توانایی واکنش هدفمند به استرس در رابطه، مهارت درشناسایی و بروز احساسات همسر ومقدار تعارضات رابطه و همدلی^[۱۶۶] را پیش بینی می­ کند (بارنس، براون، کراسمارک، کمپل و روگ^[۱۶۷]، ۲۰۰۷، واچس وکوردوا^[۱۶۸]، ۲۰۰۷) .
۲-۵- اثرات فردی و اجتماعی ذهن آگاهی
همان طور که شواهد تحقیق، نتایج مثبت ذهن آگاهی را تایید می­ کند، امکان طبقه بندی این نتایج درچندین بعد وجود دارد: تنظیم هیجانی^[۱۶۹]، انعطاف پذیری^[۱۷۰] و فایده­های بین فردی^[۱۷۱] (کورکوران^[۱۷۲] و همکاران، ۲۰۱۰).
۲-۵-۱- تنظیم هیجانی