جدول ‏۴‑۲۹- آزمون مقایسه بکارگیری عناصر آمیخته بازاریابی بین شرکتهای نوظهور و رشد یافته ۱۲۱
جدول ‏۴‑۳۰- رابطه بین اجزای آمیخته بازاریابی کارآفرینانه با یکدیگر ۱۲۲
جدول ‏۴‑۳۱- رابطه بین اجزای آمیخته بازاریابی کارآفرینانه با ابعاد کارآفرینی سازمانی ۱۲۳
فهرست شکل­ها
عنوان صفحه
شکل ‏۲‑۱- تقسیم بندی کارآفرینی سازمانی بر اساس سطح تحلیل ۲۶
شکل ‏۲‑۲– مدل کارآفرینی سازمانی کوراتکو و همکارنش ۳۳
شکل ‏۲‑۳- مدل کارآفرینی سازمانی کوین و سلوین ۳۴
شکل ‏۲‑۴- مدل کارآفرینی سازمانی وینکر و همکاران ۳۵
شکل ‏۲‑۵- مدل کارآفرینی سازمانی زهرا ۳۶
شکل ‏۲‑۶- تفاوت در حوزه توسعه کسب و کار و تجدید استراتژیک ۴۳
شکل ‏۲‑۷- مدل مفهومی تحقیق ۷۵
شکل ‏۴‑۱- درصد فراوانی مشارکت کنندگان بر اساس سن صاحبان کسب و کار ۹۵
شکل ‏۴‑۲- میانگین توجه صاحبان کسب و کار به کارآفرینی سازمانی و هر یک از ابعادش به تفکیک سن ۹۶
شکل ‏۴‑۳- میانگین توجه صاحبان کسب و کار به آمیخته بازاریابی کارآفرینانه و هر یک از عناصرش به تفکیک سن ۹۷
شکل ‏۴‑۴- درصد فراوانی بر اساس سابقه فعالیت شرکت­ها ۹۸
شکل ‏۴‑۵- میانگین توجه صاحبان کسب و کار به کارآفرینی سازمانی و هر یک از ابعادش به تفکیک سابقه فعالیت ۹۹
شکل ‏۴‑۶- میانگین توجه شرکت­ها به آمیخته بازاریابی و هر یک از عناصرش به تفکیک سابقه فعالیت ۱۰۰
شکل ‏۴‑۷- درصد فراوانی بر اساس فراوانی حیطه فعالیت شرکتهای کوچک و متوسط ۱۰۱
فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه
با توجه به منابع محدود در شرکت­های کوچک و متوسط، بازاریابی در این شرکت­ها از اهمیت بسزایی برخوردار است. به­ طوری­که بسیاری از محققان، ضعف بازاریابی این شرکت­ها را دلیل اصلی شکست­های این شرکت­ها معرفی می­ کنند؛ لذا در گام اول، تدوین برنامه بازاریابی متناسب با این شرکت­ها حیاتی به نظر می­رسد و در گام بعدی، لزوم توجه به خلاقیت و کارآفرینی در این برنامه ضروری به نظر می­رسد. بنابراین تحقیق حاضر با این اهداف، در شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه انجام شد. از طرفی هر تحقیق، برای رسیدن به نتایج قابل اعتماد، ملزم به رعایت اصول و چارچوب­های از پیش تعریف شده­ای می­باشد. در این پژوهش نیز، محقق سعی کرده تا با رعایت این اصول، یافته­هایی تحقیق خود را در ۵ فصل تدوین و ارائه دهد. بر این اساس، در فصل اول، به اهداف و کلیاتی از موضوع مورد بررسی، اشاره و در فصل بعد، مبانی نظری موجود و پیشینه مرتبط به آن شرح داده شده است. در ادامه و در فصل سوم، روش تحقیق و شیوه تهیه پرسشنامه بیان و در فصل بعد، به آزمون فرضیات تحقیق پرداخته شده است. در خاتمه نیز به نتایج تحقیق اشاره و بر اساس آن، پیشنهاداتی به صاحبان شرکت­های کوچک و متوسط، مدیران شهرک صنعتی استان کرماشاه و محققان آتی ارائه گردیده است.

بیان مسئله
با توجه به ویژگی­های خاص جهان امروز، از جمله تغییر و تحولات سریع، پیچیدگی­های فزاینده و رقابت روزافزون(هادیزاده مقدم، رحیمی فیل آبادی، ۱۳۸۴) و همچنین ضعف شیوه ­های سنتی از قبیل برنامه­ ریزی استراتژیک، تحقیقات و پیش ­بینی­های بازار(بارت^[۱]، ۱۹۹۶؛ سیگلکو، ریوکین^[۲]، ۲۰۰۵)، توجه به شیوه ­های جدید - جهت فائق آمدن بر این تغییرات- ضروری گشته است(ماسون^[۳]، ۲۰۰۷). در همین راستا، کارآفرینی سازمانی^[۴] یکی از شیوه­ هایی است که سازمان­های امروزی به خصوص شرکت­های کوچک و متوسط^[۵] به آن توجه می­­کنند. مفهومی که در سال ۱۹۷۰ برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفت(هادیزاده مقدم، رحیمی فیل آبادی، ۱۳۸۴) و تا به حال، توسط محققان زیادی به طرق متفاوتی تعریف شده است. در ابتدا این مفهوم بیشتر برای سنجش کارآفرینی سازمانی در شرکت­های از پیش تاسیس شده^[۶] بکارگرفته می­شد ولی به مرور محققین مدعی شدند که استفاده از این مفهوم برای همه شرکت­ها از جمله شرکت­های کوچک و متوسط مهم و حیاتی است و مزایای زیادی از جمله ایجاد ارزش و توان اقتصادی(دس^[۷] و همکاران، ۲۰۰۳)، بهبود عملکرد(دس و همکاران، ۲۰۰۳؛ زهرا^[۸]، ۱۹۹۱؛ زهرا، ۱۹۹۶) و حفظ مزیت رقابتی(کوراتکو^[۹]، ۲۰۰۷؛ هایتون^[۱۰]، ۲۰۰۵) را به همراه دارد.
برای سنجش میزان کارآفرینی سازمانی شرکت­ها، مدل­های مختلفی وجود دارد که در این تحقیق، از مدلی که زهرا در سال ۱۹۹۵ ارائه داد و شامل نوآوری^[۱۱]، تجدید استراتژیک^[۱۲] و توسعه کسب و کار^[۱۳] می­باشد، استفاده شده است(زهرا، ۱۹۹۵؛ شارما، کریسمن^[۱۴]، ۱۹۹۹).
به طور کلی توجه به اجزای این مدل به سازمان­های از پیش تاسیس شده برای توسعه و ورود به بازارهای جدید، ایجاد و معرفی محصول جدید و به کارگرفتن مدل­های نوآورانه کسب و کار کمک می کند. در کنار نگرش کارآفرینانه به این شرکت­ها، وجود محدودیت­هایی از قبیل مشکلات مالی، کمبود نیروی انسانی متخصص و کوچک بودن(حسنقلی پور، آقازاده، ۱۳۸۴) و همچنین ویژگی­های منحصر به فرد آن­ها از جمله انعطاف­پذیری، نیاز به منابع کم، متکی بودن به منابع داخلی(احمدی، صفری کهره و اعظمی، ۱۳۸۷) سبب شده تا وظایف و برنامه ­های بازاریابی این شرکت­ها از جمله آمیخته بازاریابی^[۱۵]­شان در مقایسه با شرکت­های بزرگ و غیرکارآفرین متفاوت باشد(مارتین^[۱۶]، ۲۰۰۹). اما هرچقدر این تفاوت­ها در ارتباط با وجود نگرش کارآفرینانه ایجاد شود، احتمال تطبیق­پذیری این شرکت­ها با چالش­های ناشی از محیط پیچیده امروزی بیشتر می­ شود. به­ طوری­که آمیخته بازاریابی شرکت­های کوچک و متوسط به عنوان آمیخته بازاریابی کارآفرینانه^[۱۷](محصول^[۱۸]، قیمت^[۱۹]، توزیع^[۲۰]، ترفیع^[۲۱] و شخص^[۲۲]) یاد شده و باید مجموعه ابزارهایی باشد که یک بنگاه کارآفرین با بکارگیری آن­ها به شیوه­ای نوآورانه، توان کسب سود بیشتر و ارائه ارزشی بالاتر را برای مشتریان اولیه - نسبت به سایر رقبا- فراهم آورد(رضوانی، گلابی، ۱۳۹۰). این تعریف متفاوت، نیازمند نگاهی نو، به عناصر تشکیل دهنده آمیخته بازاریابی و همچنین تمامی اجزایی که هر کدام از عناصر آمیخته بازاریابی را تشکیل می­ دهند، است.
بنابراین این تحقیق، با دو مساله کلی روبرو است؛ اولا با توجه به تفاوت­های شرکت­های کوچک و متوسط با شرکت­های بزرگ و همچنین ویژگی­ها و محدودیت­های خاص این شرکت­ها، اجزای هر یک از عناصر آمیخته بازاریابی کارآفرینانه شرکت­های کوچک و متوسط را مشخص کند و ثانیا به دلیل اهمیت نگرش کارآفرینانه به تمامی وظایف و برنامه ­های بازاریابی این شرکت­ها در محیط پویای امروزی، این تحقیق در پی پاسخ به این سوال می­باشد که آیا رابطه معناداری بین میزان کارآفرینی سازمانی این شرکت­ها با هر کدام یک از عناصر آمیخته بازاریابی کارآفرینانه وجود دارد یا خیر؟
اهمیت و ضرورت تحقیق
اگرچه عموما پذیرفته شده که اصول بازاریابی، قابلیت کاربرد عمومی برای کسب و کارهای کوچک و بزرگ را دارند(رینولد^[۲۳]، ۲۰۰۲؛ شیتال، سانگتا و کومار^[۲۴]، ۲۰۱۲)، اما امروزه شیوه بازاریابی شرکت­های کوچک و متوسط با شرکت­های بزرگ متفاوت می­باشد. در واقع محققان معتقدند که بسیاری از مدل­ها و تئوری­هایی که برای یک نوع سازمان مفید بوده، ممکن است برای انواع دیگر شرکت­ها مفید نباشد(موریش، دیاکن^[۲۵]، ۲۰۰۹؛ موریش، دیاکن، ۲۰۱۱). لذا از آن جا که از یک طرف بسیاری از اصول و تئوری­های بازاریابی از بررسی و مطالعه تجربه ­های شرکت­های بزرگ بوجود آمده است(گلابی، خداداد حسینی، مهرابی، سالم زاده، ۲۰۱۱) و از طرف دیگر، SMEها دارای ویژگی­های خاص و منحصر به فرد می­باشند(کارسون^[۲۶]، ۲۰۰۵)؛ بنابراین فرایند بازاریابی کسب و کارهای کوچک و متوسط باید به صورت جداگانه ای بررسی شود. مساله ای که در بسیاری از تحقیقات از آن غافل شده و به سنجش عناصر و اجزای مختص شرکت­های بزرگ در این شرکت­ها اهتمام ورزیده­اند. لذا برای روایی سوالات مربوط به آمیخته بازاریابی، باید ابتدا اجزای بازاریابی مختص این شرکت­ها را به کمک مصاحبه یا تحقیقات کمی مجزایی (در یک نمونه آزمایشی اولیه^[۲۷]) بدست آورد.
همچنین با توجه به محیط پویای امروزی، اهمیت آماده سازی شرکت­ها - در هر اندازه و شکل - برای تقابل با چنین محیطی، ضروری و حیاتی می­­باشد. در این بین شرکت­های کوچک و متوسط نسبت به شرکت­های بزرگ­تر به دلیل محدودیت منابع، آسیب پذیرتر می­باشند. به­ طوری­که تصمیمات اشتباه به سرعت آن­ها را در معرض شکست و انحلال قرار می­دهد(بارت، ۱۹۹۶؛ فاربر^[۲۸]، ۱۹۹۹).
یکی از ابزار کارآمدی که امروزه شرکت­ها برای تقابل و پاسخگویی به محیط، خود را با آن مجهز می­ کنند، کارآفرینی سازمانی است(زهرا، ۱۹۹۱) که شرکت­های کوچک­تر به دلیل داشتن ویژگی­هایی چون انعطاف­پذیری بالاتر، بوروکراسی کم­تر به آسانی می­توانند از آن بهره گرفته و سبب بهبود عملکردشان را فراهم کنند(فاربر، ۱۹۹۹). لذا در اولویت قرار دادن تحقیقات کاربردی در زمینه کارآفرینی برای این شرکت­ها سبب می­ شود تا این شرکت­ها قابلیت بکارگیری این ابزار را در عمل یادگرفته و ارتباط آن را با بخش­های مختلف از جمله بازاریابی خود دریابند(اسد سعدی، افتخار^[۲۹]، ۲۰۱۱). زیرا این شرکت­ها در صورت عدم نگرش کارآفرینانه نسبت به وظایف و برنامه ­های خود(از جمله وظایف بازاریابی خود) در محیط پویای امروزی، به طور حتم با شکست مواجه می­شوند(ماسون، ۲۰۰۷).
متاسفانه تاکنون اکثر تحقیقات بین کارآفرینی و بازاریابی در این حوزه، به بررسی بازاریابی کارآفرینانه معطوف شده و با این که دو مفهوم کارآفرینی سازمانی و آمیخته بازاریابی از مفاهیم قدیمی مدیریت بازاریابی به حساب می­آیند ولی به­ جز تحقیق بارت(۱۹۹۶)، به طور مستقیم تاکنون در هیچ تحقیق دیگری به آن پرداخته نشده است. لذا به طور محسوسی این خلا پژوهشی چه در داخل و چه در خارج دیده می­ شود. بنابراین این تحقیق با بررسی رابطه بین این دو مفهوم، هم به درک رابطه بین آن­ها کمک کرده و هم بخشی از خلا پژوهشی موجود را برطرف می­ کند؛ همچنین می­توان میزان کارآفرینانه بودن عناصر بازاریابی این شرکت­ها را مشاهده و راه­کارهایی را برای عملکرد نوآورانه­تر بازایابی این شرکت­ها ارائه داد.
اهداف تحقیق
اهداف کلی:
۱- بررسی رابطه بین کارآفرینی سازمانی و آمیخته بازاریابی کارآفرینانه و در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه.
اهداف جزئی :
۱- بررسی رابطه بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته قیمت در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه.
۲- بررسی رابطه بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته محصول در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه.
۳- بررسی رابطه بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته ترفیع در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه.
۴- بررسی رابطه بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته توزیع در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه.
۵- بررسی رابطه بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته فرد در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه.
۶- بررسی میزان و جایگاه کارآفرینی سازمانی در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه.
۷- بررسی میزان و جایگاه اجزای عناصر آمیخته بازاریابی کارآفرینانه شرکت­های کوچک و متوسط شهرک­های صنعتی استان کرمانشاه.
فرضیه های تحقیق:
فرضیه اصلی :
۱- بین کارآفرینی سازمانی و آمیخته بازاریابی کارآفرینانه در شرکت های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد.
فرضیه فرعی
۱- بین کارآفرینی سازمانی و جایگاه آمیخته قیمت و در شرکت­های کوچک و متوسط شهرک صنعتی فرامان استان کرمانشاه رابطه معناداری وجود دارد.

پس از برشمردن پاره ای از احکام حکومتی امیر مؤمنان علی(ع) در زمینه های مختلف اداری و سازمانی و اجتماعی و اقتصادی و قضایی، به جمعبندی و نتیجهگیری میپردازیم. وسعت احکام ولایی امام در دوران حکومتش نشان می دهد دایره اختیارات حاکم اسلامی، بسیار وسیع و گسترده است، بر خلاف نظر دانشمندانی که اختیارات حاکم اسلامی را در محدوده مباحات دانسته اند، امام علی(ع) در بسیاری از موارد با احکام خویش، حقوق شخصی افراد را تحت الشعاع قرار داد.برخی از احکام امام دایربرمدار جلوگیری از ضرر به عامه مردم است. جلوگیری از گرانفروشی و احتکار، ممانعت از نشستن افراد در معابر عمومی و تجویز نشستن مشروط آنان، جداسازی زنان و مردان در معابر عمومی، تخریب اماکن فساد، مغازه های بی جواز در بازار و خانه هایی که در اماکن عمومی مزاحم مردم است، حتی تخریب مأذنه مسجد به خاطر مشرف بودن بر خانه های مردم، در این راستا صورت می گیرد که در بعضی از آنها امام با صراحت، جلوگیری از ضرر رسیدن به مردم را یادآور می شود، در اکثر این اقدامات، حقوق شخصی مردم نسبت به اموالشان، که در تعارض با حقوق عمومی است، نادیده گرفته می شود و گاه به خاطر نقش منفی آنها، از بین برده می شود و آزادی مردم در رفت و آمد و نشستن در معابر عمومی و نگهداری یا فروش اجناس به بهای دلخواه، برای رعایت حقوق عمومی محدود می شود. از گستردگی احکام ولاییِ حضرت برمی آید حاکم برای «دفاع از حقوق عمومی» و «جلوگیری از رسیدن هر گونه ضرر جانی و مالی و اخلاقی و معنوی به مردم» دارای اختیارات وسیعی است. برخی دیگر از احکام ولایی امام علی(ع) در راستای برخورد با انحرافات فکری و رفتاری و بدعتها و نوآوریهای ناپسند در جامعه است که دین و ایمان مردم را تهدید می کند. امام می تواند برای حفظ حریم دین و نیز حراست از ایمان و اخلاق مردم، آزادیها را محدود و افراد را از بعضی مزایای اجتماعی محروم کند، قصه گو یا صوفی را از مسجد اخراج کند، منجم را مجازات نماید و نمادهایی را که یادآور شرک و بت پرستی است، خراب کند.

در عین حال حاکم اسلامی می تواند برای رعایت مصالح عمومی و جلوگیری از گسستن امور و برهم خوردن نظم و امنیت جامعه، برخی بدعتها و انحرافها را که به اساس حکومت و دین لطمه وارد نمی کند، تحمل کرده و از برخورد با آنها بپرهیزد. تجویز بدعتی چون خواندن نماز نافله به جماعت در مسجد از این موارد است. همچنین حاکم می تواند برای بهبود وضعیت اقتصادی و ایجاد تعادل معیشتی بین مردم و سالم سازی بازار، به اقداماتی دست زند. پاره ای از احکام اقتصادی امام علی(ع) در این مقوله می گنجد. کرایه نگرفتن از مغازه داران، تخریب مغازه های بی جواز در بازار عمومی، ضامن کردن بعضی از مشاغل، بخشودگی مالیاتی بعضی مشاغل، ایجاد محدودیت در برخی مشاغل، نظارت مستمر بر بازار، سپردن بدهکار به طلبکار برای استیفای حق و واگذاری اصل بدهکاری مالیاتی و میزان آن به مردم از این موارد است. به هر صورت هیچ حکمی نمی تواند بدون مراعات «مصلحت» از سوی حاکم صادر شود و این مطلب نکته مهم و قابل توجهی است که چگونه قانونگذار حکیم، اختیارات حاکم اسلامی را بر مدار رعایت مصلحت، محدود کرده است. در این نظام سیاسی هیچ گاه حاکم، مجاز به صدور حکم به دلخواه خود یا دوستان و بستگان نیست، چنانکه در نظامهای استبدادی متعارف است. حاکم گذشته از ویژگیهایی چون «فقاهت و عدالت»، موظف است در مقام اجرای احکام ثابت دین و احکام متغیّری که بر اساس مصالح مقرر می دارد، قدم بردارد.
اسلام دین جامع و کاملی است،تشکیل حکومت توسط پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) نمونه های روشنی برای جامعه اسلامی است .دستورات حکومتی صادره از این بزرگواران نشان دهنده کامل بودن این دین است که با توجه به اقتضای شرایط برای موضوع همسان دستورات متفاوتی صادر می کردند و این دستورات تضمین کننده حکومت و پایداری جامعه مسلمین بوده والزام به پیروی را برای مشمولین حکم ایجاد می کرده است.

۲-۶- احکام حکومتی صادره توسط حکام اسلامی و فقها

۲-۶-۱- پیشینه تاریخی

در نگاه به تاریخ اسلام بعد از حکومت معصومین(ع) این نکته به وضوح مشاهده می شود که کمتر حکم حکومتی از آنها صادر شده است و بر همین اساس با وجود تأیید صریح وجود حکومت صالح، احکام لازمه آن به جد مورد بررسی قرارنگرفته است. از آنجا که فقهای امامیه در مرکز تصمیم گیری سیاسی و اداری جامعه نبودند، در مقوله های مرتبط با مسائل حکومتی و احکام سلطانیه بحث نکرده اند اما هیچ گاه ضرورت حکومت و حفظ نظام جامعه اسلامی را به چالش نکشیده اند ( النائینی، ۱۳۷۷، ۱۰۰).
اولین بار در نیمه قرن سیزدهم، ملا احمد نراقی فصل مستقلی از کتاب خود، عوائدالایام را به ولایت فقیه و اختیارات وی اختصاص داد. )نراقی ، ۱۴۱۷ق.، ۵۲۹به بعد (.
پس از وی شاگرد نامدارش، شیخ انصاری، در کتاب البیع خود شمه ای از مباحث ولایت فقیه را مطرح کرد. . ) انصاری، المکاسب،بی تا،۱۵۳).
پس از مرحوم نراقی، اولین فقیهی که ولایت فقیه و اختیاراتش را به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار داد، امام خمینی رحمه الله بود. به عقیده ایشان همان ولایت و اختیاراتی که پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام در امر حکومت و اداره جامعه داشتند، برای فقیه جامع الشرائط نیز ثابت است. (امام خمینی،۱۳۷۳، ولایت فقیه، ۴۰).
استاد شهید مطهری نیز با بهره گرفتن از عباراتی مانند «اختیارات حکومتی»، «اختیارات حاکم شرعی» و «اختیارات وسیع حاکم» احکام حکومتی را یکی از عوامل و راه های انطباق اسلام با مقتضیات زمان دانسته است. (مطهری،۱۳۷۴، اسلام و مقتضیات زمان ،۲/ ۶۲و ۶۴).
نگاهی به سیره عملی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و جانشینان آن حضرت، بخوبی بیانگر نقش کلیدی احکام حکومتی در گره گشایی از معضلات و مشکلات است. حضرت امام خمینی رحمه الله در این خصوص می فرمایند:
پیامبر صلی الله علیه و آله به اجرای قوانین و برقراری نظامات اسلام می پرداخت؛ والی به اطراف می فرستاد، قاضی نصب می فرمود، سفرایی به خارج و نزد قبائل و پادشاهان روانه می کرد، معاهده و پیمان می بست، جنگ را فرماندهی می کرد و خلاصه، احکام حکومتی را به جریان می انداخت. (امام خمینی،۱۳۷۳، ولایت فقیه، ۱۸).
دلیل این امور صادره از جانب آن حضرت(ص)ایجادنمونه اعلای حکومت در جهت رسیدن به سعادت و کمال انسانیت است. در دوران غیبت کبری فقهای شیعه جز در موارد نادر، نتوانستند از ولایت خود استفاده کنند و در دهه های اخیر صرفا شاهد صدور برخی احکام حکومتی از فقهایی چون میرزای شیرازی در قضیه تحریم تنباکو، حکم جهاد میرزا محمد تقی شیرازی، حکم جهاد علیه ایتالیا، روسیه و انگلیس توسط آیه الله سید محمد کاظم یزدی و حکم جهاد و بسیج عمومی علیه انگلیس از سوی آیه الله سید عبدالحسین لاری بوده ایم.

۲-۶-۲- احکام حکومتی صادره درزمان قاجار

کاشف الغطاء که معاصر فتحعلى شاه قاجار در دورۀ حمله روسها به ایران بوده، فقیهى زمان‌شناس و سیاست آشنا بوده است. او علاوه بر عمل سیاسى، داراى آثار و فتاوایى در زمینۀ فقه حکومتى است. مبحث جهاد او در کتاب کشف الغطاء یکى از بالاترین و بهترین آثار در مسائل فقه حکومتى اسلام که بیان کننده حکم حکومتی در عرصه فقه سیاسی است. )نجف‌آبادى،۱۴۰۹، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى، ابو الفضل شکورى ، ۱/۴۷٫(
برخى از آراى برجستۀ او در فقه حکومتى اسلام، مواردزیر هستند:
اعتقاد به ولایت فقیه و حق دخالت او در امور سیاسى، نظامى و دیگر شئون زندگى اجتماعى مردم مسلمان به عنوان نایب الامام.
اعتقاد و تصریح به این مسأله که پادشاه، امیر و حاکمى که منصوب فقها و مأذون از جانب آنان نباشد، حکومتش مشروعیت ندارد. خلاصه اعتقاد به لزوم تأسیس حکومت اسلامى توسط فقیه جامع الشرایط در صورت امکان تحقق این امر می باشد.
دیدگاهای شیخ جعفرکاشف الغطاءدرمورد حکم حکومتی به شرح زیرمی باشد:
«حدود و تعزیرات کلا بر عهدۀ امام معصوم و یا نایب خاص او، یا نایب عام یعنى فقیه و مجتهد است. بنابراین براى مجتهد جایز است که در زمان غیبت امام (ع) آن را اقامه کند و بر همۀ مکلفین نیز واجب است او را در تحقق این مقصود‌یارى کنند و قدرتمندان و زورگویان را از او دفع کنند، در صورت امکان، و نیز واجب است که مجتهد در صورت داشتن تأمین فتوا بدهد و در این امور جایز نیست، جز مراجعه به مجتهد زنده.»‌ .)نجف‌آبادى،۱۴۰۹، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى، ابو الفضل شکورى ، ۱/۴۷ (.
حضرت رضا(ع)درروایتی درموردحاکم می فرمایند:لولم یجعل لهم اماماً قیّماً حافظاً مستودعاً، لدرست الملَه: در فرمایش این بزرگوار بیان می شودکه برای مردم امام قیم حافظ امین لازم وضروری است. حضرت امام خمینی(ره)دراین باره این گونه استدلال می آورندکه همان گونه که فقها مورد اعتماد و امین پیامبران هستند لذا برای مردم امام قیّم حافظ و امین لازم است تا اینکه نگذارند اسلام مندرس شود. (امام خمینی،۱۴۲۳،ولایت فقیه ،۷۳).
براساس نظر امام خمینی(ره)که بحث حکم حکومتی رابه طور مطلق می دانند لذا بحث قضاوت را نیز شامل می شود که جزئی ازوظایف حاکم اسلامی است.
«…. جایز نیست بردن دعوى و مرافعه جز به نزد مجتهد و هر کس در این امور به غیر مجتهد مراجعه کند از راه حق خارج شده است … اگر غیر مجتهد رئیس مسلمین شده باشد بر حکومت جائز نیست که قاضى نصب کند و یا شیخ الاسلام نصب کند، مگر به اذن مجتهد. و ….» )نجف‌آبادى،۱۴۰۹ ، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى، ابوالفضل شکورى ، ۱/۴۸(.
صاحب جواهر الکلام از کاشف الغطاء نقل مى‌کند که فقیه حق نصب سلطان و تأسیس حکومت در زمان غیبت دارد و اگر چنین کارى کرد، سلطنت آن دولت و سلطان طاغوتى محسوب نمى‌شود:
«… استاد در شرح خود گفته است اگر فقیه منصوب براى نیابت عامه از جانب معصوم (یعنى فقیه در زمان غیبت) سلطان و حاکمى را براى اهل اسلام تعیین و نصب کند، او را نمى‌توان حکومت غیر مشروع و جائر دانست، چنانکه در میان بنى اسرائیل چنین بود که حاکم شرعى و حاکم عرفى هر دو از طرف شرع منصوب مى‌شدند. ».)نجف‌آبادى،۱۴۰۹ ، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى، ابو الفضل شکورى ، ۱/۴۸(.
کاشف الغطاء به هنگام وقوع جنگ ایران و روس به عنوان «ولى فقیه» به فتحعلى شاه قاجار اذن داد که فرماندهى نیروها را به عهده گرفته و مخارج جنگ را نیز هر مقدار که لازم باشد، از اموال شخصى مردم اخذ و تهیه کند. اکنون خلاصۀ ترجمۀ آن از کتاب کشف الغطاء آورده مى‌شود:
«در صورتى که امام معصوم غایب باشد، و یا حتى اگر ظاهر باشد، امّا دسترسى به او و گرفتن اذن جهاد امکان‌پذیر نباشد، بر مجتهدان واجب است که به جهاد دفاعى قیام کنند و مجتهد افضل بر دیگران مقدم است که باید یا خودش و یا شخصى به اذن او فرماندهى و رهبرى جنگ را بر عهده بگیرد. و …اکنون نیز که روسهاى پست و غیر آنان به خاک مسلمین تجاوز کرده‌اند بر همۀ اشخاص اهل تدبیر و سیاست و غیره واجب است که بجنگند. و … چون اذن گرفتن از مجتهد براى امراى اهل تدبیر و سیاست نیز موافق احتیاط است و به‌رضایت خدا نزدیکتر، لذا من چون مجتهد هستم و قابلیت و نیابت از سادات زمان (ائمه معصومین (ع) را دارم، به سلطان بن سلطان خاقان بن خاقان، … فتحعلى شاه اذن دادم که آنچه براى هزینۀ جنگ لازم است، از همۀ وجوه شرعیه و خراج و در آمد زمینهاى مفتوح العنوه و اموال مرزنشینان و غیر مرزنشینان در صورت لزوم اخذ و هزینۀ جنگ را تأمین و بر هر مسلمانى واجب است که در این موارد، امر سلطان را اطاعت کند. ».‌)نجف‌آبادى،۱۴۰۹ ، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى، ابو الفضل شکورى ، ۱/۴۸(.

۲-۶-۳- دید گاها در مورد قاعده لاضرر

در روزگار غیبت، فقهاى اسلام، با الهام و بهره ورى از منابع و متون اسلامى، قواعد فقهى بسیارى را بیرون آورده و عرضه کرده اند قاعده هایى که گاه در یک باب و گاه در چند باب و گاه در سرتاسر فقه کاربرد دارند.قاعده هایى که به فقه نشاط و شادابى و پویایى مى بخشند و فقیه را در پاسخگویى به پرسشهاى نوپیدا یارى مى رسانند.
فرق اساسى قاعده ها و ترازهاى فقهى با قاعده هاى اصولى در این است که: قاعدههاى فقهى خود احکامند، نه میانجى کشف احکام. هر چند بر مبناى آن فتواهاى بسیارى از فقیه صادر مى شود؛ اما قواعد اصولى واسطه و ابزار کشف حکم هستند. تفاوت آن با دیگر احکام به این است که این قواعد، فراگیرند، برخلاف دیگر احکام شرعى که به مورد روشن و شناخته شده اى اختصاص دارند و از برابرسازى قواعد بر نمونه ها و مصداقهاى آن، مى توان احکام شرعى بسیارى را به دست آورد. قواعد فقهى و دیگر احکام شرعى در بهره گیرى از تراز و قاعده هاى اصولى یکسانند.
یکى از قاعده هاى فقهى که در سرتاسر فقه بدان استناد مىشود و در بسیارى از مسائل سیاسى و اجتماعى نیز، مى تواند کارساز باشد، قاعده لاضرر است. اهمیت قاعده یاد شده به اندازه اى است که شمارى از متفکران اسلامى، از آن به عنوان راز و رمز هماهنگى اسلام با پیشرفت ها و توسعه فرهنگ یاد کرده اند، از باب نمونه، شهید مطهرى، مى نویسد:
«یکى دیگر از جهاتى که به این دین خاصیت تحرک و انطباق بخشیده و آن را زنده و جاوید نگه می‌دارد، این است که یک سلسله قواعد و قوانین در خود این دین وضع شده که کار آنها کنترل و تعدیل قوانین دیگر است. فقها این قواعد را قواعد «حاکمه» مى نامند، مانند: قاعده «لاحرج» و قاعده: «لاضرر» که بر سرتاسر فقه حکومت مى کنند. کار این سلسله قواعد کنترل و تعدیل قوانین دیگر است. در حقیقت اسلام براى این قاعده ها نسبت به سایر قوانین و مقررات خود حق «وتو» قائل شده است.»(مطهرى، بی تا، نظام حقوق زن در اسلام ،۱۳۵و ۱۳۶).
قاعده لاضرر، از تراز و قاعده هایى است که از دیرباز فقهاى اسلام از آن بحث کرده اند. در سدههاى اخیر، شمارى از فقیهان، از جمله ملا احمد نراقى، میرفتاح مراغه اى، شیخ انصارى و دیگران رساله و یا کتابى مستقل را بدان ویژه ساخته اند.
از باب نمونه: شیخ انصارى، افزون بر رساله مستقلى که در این باره نگاشته، در کتاب اصولى خود، از آن بحث کرده در لابه لاى بحث هاى فقهى خود، بارها به آن استناد جسته است. پس از شیخ انصارى، همچنان این بحث در کانون توجه آخوند خراسانى و دیگر فقیهان اسلام بوده است. از فقهاى معاصر، امام خمینى رسالهاى را با نام «بدائع الدرر فى قاعده نفى الضرر» ویژه این موضوع کرده اند. در منابع یاد شده، امام راحل، از زوایاى گوناگون به این قاعده پرداخته و با تحلیل و روشنگرى مستندهاى آن و همچنین مفهوم لغوى و اصطلاحى: ضررو ضرار، دیدگاه نو و تازهاى را ارائه کرده است. قاعده لاضرر از متن روایات بسیارى که در این زمینه وجود دارد، گرفته شده است، تا جایى که شمارى از فقیهان ادعاى تواتر کرده اند.امام راحل، نخستین بخش از رساله خود را به نقل روایات این قاعده اختصاص داده و دوازده روایت در متن رساله و بیست نه روایت در پاورقى آن از طریق شیعه و سنى نقل کرده است.(امام خمینی،۱۳۸۵،الرسائل، ۶و۱۴).
صاحب عناوین، یادآور می شود: فخرالمحققین، ادعاى تواتر کرده و آنگاه می نویسد:
«بى گمان، قاعده لاضرر و لاضرار، از معصوم(ع) به ما رسیده، زیرا این روایت در میان شیعه و سنى مشهور است و روایات در بردارنده این فراز، مستفیض اند، همانگونه که در نقل این جمله در داستان سمرهبن جندب، تردیدى نیست.». (امام خمینی،۱۳۸۵،الرسائل، ۱۵).
به عنوان نمونه، چند روایت را فرا دید قرار می دهیم و به دیگر روایات نیز اشاره می کنیم.
از روایات یاد شده، سه روایت بیانگر داستان سمرهبن جندب و مرد انصارى می باشند. کلینى در کافى از زراره از امام باقر(ع) نقل می کند:
«سمرهبن جندب، درخت خرمایى در باغ یکى از انصار داشت. منزل آن انصارى در آستانه آن باغ قرار داشت. سمره، بدون اجازه از انصارى براى سرکشى از درخت خود رفت و آمد مى کرد. مرد انصارى از سمره خواست: به هنگام ورود اجازه بگیرد؛ اما او نپذیرفت. انصارى شکایت نزد پیامبر(ص) برد. پیامبر اسلام(ص) سمره را احضار و شکایت انصارى را به او اطلاع داد و از او خواست هنگامى که قصد دارد وارد باغ شود اجازه بگیرد، اما او نپذیرفت پیامبر فرمود: در برابر آن درختى در بهشت بگیر، سمره نپذیرفت. پیامبر اسلام(ص) خطاب به مرد انصارى فرمود:
«اذهب فاقلعها و ارم بها الیه فانه لاضرر ولاضرار.».(کلینی،بی تا ،الفروع من الکافى،۵/۲۹۱، دار صعب، بیروت).
(برو وآن رابکن وجلویش بینداز پس براستی که در اسلام ضرر زدن وضرر رساندن نیست.)
کلینى، در کتاب کافى، همین روایت را با سندى دیگر و با اندکى اختلاف از عبدالله بن مسکان از زراره از امام محمد باقر(ع) از قول پیامبر(ص) نقل کرده است:
«انک رجل مضار ولاضرر ولاضرار على مؤمن. قال: ثم امر بها رسول الله فقلعت ثم رمى بها الیه. وقال له رسول الله: انطلق فاغرسها حیث شئت.»^.(کلینی،بی تا ،۵/۲۹۴).
تو مرد زیان زنندهاى هستى و زیانى بر مؤمن نیست. پیامبر(ص) دستور داد: درخت او را کندند و پیش او انداختند. پیامبر(ص) فرمود: برو هر جا که خواستى آن را بکار.

اثرات

کادمیوم

۰۰۲۵/۰

۰۰۰۱/۰

۰۰۰۱/۰

بنتونیت

۹۹۱۸/۰

۲۹۷۲/۰

۳۸۳۱/۰

کادمیوم در بنتونیت

۰۰۰۱/۰

۰۰۰۱/۰

۰۰۰۱/۰

SEM: خطای استاندارد میانگین‏ها، در هر ستون اعداد دارای حروف غیر مشابه از نظر آماری اختلاف معنی‏داری دارند (۰۵/۰>P).
* سطوح مختلف کادمیوم (میلی‏گرم در کیلوگرم جیره) و بنتونیت سدیم (درصد ماده خشک جیره).
افزودن سطوح مختلف کادمیوم در آزمایش تولید گاز سبب کاهش تخمیر میکروبی و در نهایت کاهش هضم مادهآلی شده است. با افزودن سطوح مختلف کادمیوم، میزان مادهآلی هضم شده به ازای هر میلی‌لیتر گاز تولیدی (PF) و تولید توده میکروبی در مقایسه با تیمار شاهد کاهش یافت (جدول ۴-۱۲) و این اختلاف معنی‌دار بود (۰۵/۰P<). بیشترین مقدار پارتیشنینگفاکتور و تولید توده میکروبی در تیمار حاوی ۰۱۴۴/۰ بنتونیت و صفر کادمیوم (به ترتیب ۲۴/۹ و ۸۱/۱۳۶ میلی‌گرم) و کمترین مقدار پارتیشنینگفاکتور و تولید توده میکروبی در تیمار حاوی ۸۰ میلی‌گرم کادمیوم در کیلوگرم جیره (۵۸/۴ و ۰۸/۱۵ میلی‌گرم) مشاهده شد. در رابطه با راندمان تولید توده میکروبی نیز تفاوت معنی‌داری (۰۵/۰P<) بین تیمارها مشاهده گردید (جدول ۴-۱۲). با افزایش سطوح مختلف کادمیوم راندمان تولید توده میکروبی کاهش یافت. کمترین مقدار راندمان تولید توده میکروبی در تیمار حاوی ۸۰ میلی‌گرم کادمیوم در کیلوگرم جیره (۵۲/۰ درصد) مشاهده شد. موافق با نتایج آزمایش کادمیوم می‌تواند موجب دناتوره شدن پروتئین، جلوگیری از تنفس باکتریایی، هم انتقالی پروتون- محلول‌ها^[۲۴۳] و شکسته شدن تک‌رشته‌های DNA شود (جانگمن^[۲۴۴] و همکاران، ۱۹۹۵). کادمیوم فلز غیرفعال از نظر احیا می‌باشد که بوسیله باند شدن به تیول‌ها در سلول، دفاع آنتی‌اکسیدانی را به چالش می‌کشد و آپوپتوزیس را ترغیب می‌کند (ولف و باینس^[۲۴۵]، ۲۰۰۷). دیجکسترا^[۲۴۶] و همکاران (۲۰۰۵) گزارش کردند که اندازه گیری بازده میکروبی با بهره گرفتن از روش تولید گاز میتواند برای ارزیابی خوراکها مفید باشد هرچند استفاده از مدلهای شکمبهای برتر میباشد. مقدار متفاوت پارتیشنینگفاکتور در شرایط آزمایشگاهی در تولید پروتئین میکروبی در دام زنده که توسط مشتقات پورینی تخمین زده میشود (مقادیر پارتیشنینگفاکتور بالاتر، تولید متان کمتر) منعکس میباشد (دانش مسگران، ۱۳۸۸). مقادیر کم پارتیشنینگفاکتور نشان دهنده پایین بودن راندمان سنتز پروتئین میکروبی میباشد. به این معنا که سهم بیشتری از خوراک هضم شده صرف تولید گاز نسبت به سنتز پروتئین میکروبی شده است (حسن سلام و همکاران، ۲۰۱۰). تیمار شاهد بالاترین پارتیشنینگفاکتور را داشت که نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از خوراک بوسیله میکروارگانیسم‌ها صرف تولید پروتئین میکروبی شده و با افزایش سطح کادمیوم، پروتئین میکروبی تولید شده کاهش می‌یابد که تایید کننده یافته‌های بخش تولید گاز و قابلیت هضم نیز می‌باشد. باتوجه به نتایج آزمایش حاضر مقدار پارتیشنینگفاکتور تیمارهای دریافت کننده کادمیوم نسبت به تیمارهای دریافت کننده کادمیوم و بنتونیت کاهش معنیداری نشان داده است (۰۵/۰P<). این یافتهها مؤید استفاده از بنتونیت سدیم به عنوان جاذب کادمیوم به عنوان یکی از عناصر سنگین بوده و استفاده آن تا حدودی اثرات سمیت کادمیوم بر میکروارگانسیمهای شکمبه را کاهش داده است.

موافق با نتایج آزمایش حاضر مبنی بر کاهش اثرات سمیت کادمیوم در تیمارهای دریافت کننده کادمیوم و بنتونیت، عبدالوهاب^[۲۴۷] و همکاران (۲۰۰۲) گزارش نمودند، بررسی آلومینوسلیکات سدیم کلسیم هیدراته ^[۲۴۸]HSCAS و مونتموریلونیت سیلیکات در رابطه با جلوگیری از آفلاتوکسیکوزیس در موش به عنوان مدل حیوانی حساس، پرداختند و بیان داشتند که استفاده از ۵ گرم در کیلوگرم آلومینوسلیکات سدیم کلسیم هیدراته در رژیم غذایی آلوده به آفلاتوکسین منجر به بهبود قابل توجهی در پارامترهای هماتولوژیک و بیوشیمیایی، حفظ مواد معدنی در خون و بهبود بافت کبد و کلیه ها شد. داکوویس و همکاران، ۲۰۰۵ گزارش نمودند دو کانی زئولیت طبیعی و بنتونیت دارای توانایی بسیار خوبی جهت جذب سم آفلاتوکسین M₁ افزوده شد به شیر و آب میباشند و قادر هستند میزان سم را در شیرهای آلوده به زیر سطوح مجاز کاهش دهند. میزان جذب مایکوتوکسینها به کانیهای جاذب از یک طرف بستگی به ساختار کریستالی و ویژگیهای فیزیکی کانی و از طرف دیگر به ویژگیهای فیزیکوشیمیایی مایکوتوکسین دارد. امکان ایجاد تغییرات در ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی این کانیها در جهت دلخواه و به منظور بهبود ویژگی جذب توکسین آنها وجود دارد. لازم به ذکر است که در حالت طبیعی، بار الکتریکی سطح این کانیها منفی میباشد و درصورت تغییر pH محیط، این بار تغییر مییابد که منجر به تغییر در توانایی کانی جهت جذب مواد باردار میگردد.
جدول ۴-۱۲ اثر متقابل سطوح مختلف کادمیوم و بنتونیت سدیم در آزمایش تولید گاز

تیمار^*

(۱) پارتیشنینگ فاکتور

(۲) توده میکروبی (میلی‏گرم)

(۳) راندمان توده میکروبی (درصد)

pH

کادمیوم صفر، بنتونیت صفر

۴۰/۹^a

۳۶/۱۴۸^a

۷۶/۰^a

۸۵/۶^a

کادمیوم صفر ، بنتونیت۴/۲

۳۹/۸^a

۲-۱۵ مدل مفهومی تحقیق
فصل سوم: روش تحقیق
۳-۱ مقدمه
در این، فصل به بیان روش تحقیق، مشخصات و ویژگیهای جامعه مورد بررسی، شرایط انتخاب افراد مورد مطالعه، روش نمونه‌گیری، مشخصه‌ های آماری آزمودنی‌ها،،ابزار اندازه‌گیری، اعتبار و روایی ابزار پژوهش، متغیرها، روش جمع‌ آوری و شیوه تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته شده است.
۳-۲ روش پژوهش
این پژوهش از نوع تحقیقات مقطعی و تحلیلی است و روشی که در این پژوهش جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها مورد استفاده قرار گرفته آزمون t مستقل و همبستگی و ضریب بیرسون است.
۳-۳ جامعه آماری
کلیه بیماران مزمن روانی ای هستند که بیماران آنها بر اساس نظر روانپزشک و بر اساس معیارهای تشخیصی DSM5 تشخیص بیماری اسکیزوفرنیا یا اختلال دو قطبی گرفته اند طی زمستان سال ۱۳۹۳ به مرکز آموزشی – درمانی روانپزشکی رازی تهران مراجعه نموده و در این مرکز روانپزشکی بستری بوده اند.
۳-۴ نمونه
از میان مراقبان این بیماران کلیه افرادی که شرایط انتخاب را داشتند مورد مطالعه قرار گرفتند.
شرایط انتخاب:
۱- دارا بودن ملاکهای DSM 5 (برای تشخیص بیماری اسکیزوفرنیای مزمن یا اختلال دوقطبی مزمن)

۲- حداقل سن مراقب ۲۰ سال و حداکثر ۷۵ سال باشد.
۳- سپری شدن حداقل ۲ سال از شروع بیماری
۴- مراقب بیماری جسمانی – عضوی نداشته باشد.
۵- مراقب وابستگی به مواد روانگردان نداشته باشد.
۶- مراقب فقط از یک بیمار روانی مزمن مراقبت نماید.
۳-۵ روش نمونه گیری
از روش نمونه گیری منظم به علت در دسترس بودن جمعیت جامعه استفاده شده است و از تمامی مراقبین در مورد پر کردن پرسشنامه رضایت اخذ می‌گردد.
۳-۶ حجم نمونه
۱۰۰ نفر انتخاب می‌گردد که شامل ۵۰ نفر مراقب بیمار اسکیزوفرنیک مزمن و ۵۰ نفر مراقب بیمار دوقطبی مزمن مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. دو گروه از نظر متغیرهای سن، جنس، طول مدت بیماری، داشتن مراقب بطور فردی یا گروهی با هم همتا گردیده اند.
۳-۷ ابزارهای اندازه گیری
به منظور سنجش میزان فشار (Burden) و بررسی شیوه های مقابله ای به کار گرفته شده توسط مراقبان دو گروه بیمار اسیزوفرنیک مزمن و دوقطبی مزمن در این پژوهش از ابزارهایی که به شرح زیر می‌باشد استفاده می‌گردد:
۳-۷-۱ پرسشنامه مربوط به مشخصات فردی مراقب اصلی بیمار
این پرسشنامه به مشخصات مراقب بیمار شامل سن، جنس، وضعیت اشتغال، تحصیلات، وضعیت تأهل، سابقه بیماری جسمی و روانی، نسبت خانوادگی با بیمار، ساعات در کنار بیمار، میزان ساعت صرف کرده برای بیمار، میزان سالهای زندگی در کنار بیمار، میزان ارتباطات اجتماعی با نزدیکان، منابع اجتماعی در دسترس خانواده، متوسط هزینه خانوار در ماه و شرکت داشتن در برنامه اموزشی مرتبط با بیمار می‌باشد.
۳-۷-۲ مقیاس فشار مراقب یا خانواده (FBIS)
این پرسشنامه توسط پایی و کاپور^[۱۶۳] (۱۹۸۱) که به صورت مصاحبه ای نیمه ساختار یافته تکمیل می‌شود. این پرسشنامه ابعاد فشار مراقبان را در دو بعد عینی و ذهنی بررسی می‌کند.این پرسشنامه شامل ۲۴ ماده و در مجموع ۶ طبقه است که هر کدام سه گزینه اصلا=۰،کم=۱ و زیاد=۲ دارد و در مقیاس ۰-۲ ابعاد مختلف را ارزیابی می‌کند. سه طبقه اول معرف فشار عینی و سه طبقه دوم معرف فشار ذهنی می‌باشند.
خرده مقیاس‌های آزمون بوده و موارد زیر را شامل می‌شود:

• • فشار اقتصادی(در ۱۲ ماه گذشته،شامل ۶ سوال)

• • اختلال در فعالیت (۱ ماه گذشته، مل شامل ۵ سوال)

• • اختلال در استراحت و رفاه خانواده(شامل ۴ سوال)

• • اختلال در روابط خانواده(شامل ۵ سوال)

• • تاثیر بر سلامت جسمی اعضای خانواده(شامل ۲ سوال)

• • تاثیر بر سلامت روانی اعضای خانواده. (شامل ۲ سوال)

۳-۷-۲-۱ نمره گذاری
هر سوال دارای سه گزینه بوده و از صفر تا دو نمره گذاری می‌شود.حداکثر نمره در این مقیاس ۴۸ و حداقل صفر می‌باشد.هر چه نمره کسب شده بالاتر باشد میزان بار یا فشار بیشتری را بر خانواده نشان می‌دهد.بر اساس نمرات این مقیاس تقسیم بندی خانواده در سه طبقۀ بار کم (۱۶-۰)، بار متوسط (۳۲-۱۷)، و بار شدید (۴۸-۳۲) به دست می‌آید (اردشیرزاده،۱۳۸۳).
در ایران توسط ملکوتی و همکاران (۱۳۷۶) ترجمه و به کار گرفته شده است.
۳-۷-۳ چک لیست مهارتهای مقابله ای (COPE)
این پرسشنامه ابزاری چند بعدی است که شیوه های پاسخدهی افراد به استرس را بررسی می‌کند و توسط کارور، اسکیر و وینتراب^[۱۶۴] (۱۹۸۹) تهیه گردیده است و به وسیله ذوالفقاری، محمدخانی و ابراهیمی (۱۳۷۱) ترجمه و با توجه به فرهنگ ایرانی مورد تجدید نظر قرار گرفته است. از آنجایی که فهرست حاوی کلیه رفتارهای مقابله ای نبوده، مقیاس هایی که در مطالعه آیستاین و مایر (۱۹۸۹) بررسی شده بودند، نیز به آن اضافه شده است.
۳-۷-۴ ابعاد مختلف چک لیست مهارتهای مقابله ای
این چک لیست حاوی ۷۲ ماده و ۱۸ طبقه است که هر طبقه از چهار گزینه تشکیل شده است. بعلاوه مطابق زیربنای نظری آزمون، این فهرست شامل ۳ مقوله کلی است که عبارتند از :
۳-۷-۴-۱ مقابله متمرکز بر مسأله
۵ مقیاس مفهومی به سنجش مقابله متمرکز بر حل مسأله اختصاص دارد که شامل طبقات زیر می‌باشد:

1. مقابله فعال

1. 1. در صورت داشتن هدف کاربردی بیان نام بهره وران (اعم از مؤسسات آموزشی و اجرایی و غیره)

1. 1. جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق در چیست؟ (این قسمت توسط استاد راهنما تکمیل شود)

با توجه به مطالعات صورت گرفته این تحقیق برای اولین بار در این شرکت انجام می گیرد. امضاء

1. 1. روش کار