۳-۵. روایی ابزار
اعتبار یا روایی با این مساله سروکار دارد که یک ابزار اندازه گیری تا چه حد چیزی را اندازه می‌گیرد که ما فکر می‌کنیم. در این تحقیق برای تعیین روایی هم از روایی محتوایی و هم از روایی صوری استفاده کرده ایم. برای تعیین روایی محتوایی پرسشنامه نوآوری خدمات با نظرات اصلاحی استاد راهنما اعمال شده است. در واقع روایی محتوایی پرسشنامه‌ها توسط متخصصان و استاد راهنما مورد تأیید قرار گرفته است. همچنین روایی صوری پرسشنامه‌ها نیز مورد تأیید استاد راهنما قرار گرفت ضریب پایایی پرسشنامه گرایش به نوآوری خدمات پس از اجرای مقدماتی بر روی ۳۰ نفر از افراد بر اساس آلفای کرونباخ ۸۲۲/۰ بوده است که نشان از پایایی مطلوب این پرسشنامه است.

جدول ۳-۲ پایایی خرده قیاس های گرایش به نوآوری خدمات

مقیاس
ضریب آلفای کرونباخ

نوآوری تولیدی
۶۹/۰

نوآوری فرایندی
۸۰/۰

نوآوری اداری
۸۳/۰

۳-۵-۱. روش بررسی اسناد و مدارک
از این روش برای جمع‌ آوری اطلاعات در زمینه ادبیات و سوابق موضوع تحقیق استفاده شده است. به این معنی که برای نگارش مبانی تئوری و جمع‌ آوری سوابق تحقیق از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است.علاوه بر این از طریق بررسی اسناد و مدارک بانک صادرات (شعب منطقه شرق تهران) اطلاعاتی در مورد تعدادمدیران و معاونان، ویژگیها و خصوصیات آنها از ابعاد مختلف ( از جمله سطح تحصیلات ، جنس ، سن ) جمع آوری گردیده است.
۳-۵-۲.روش میدانی
به منظور اجرای بررسی میدانی از پرسشنامه استفاده شده است. برای این منظور ابعاد و مولفه های اثرگذار در حوزه موفقیت مدیریت ارتباط با مشتری شناسایی گردید. این کار از طریق بررسی کتب، مقالات و سایر منابع انجام گرفت.
۳-۶.مقیاسهای اندازه‌گیری متغیرها
اندازه‌گیری متغیرها در چارچوب نظری تحقیق، بخش لاینفکی از پژوهش و جنبه مهمی از طرح پژوهش است و تا زمانی که متغیرها به راه های مختلفی اندازه‌گیری نشوند قادر نخواهیم بود فرضیه‌هایمان را بیازماییم و برای مسائل پیچیده پژوهش پاسخی بیابیم( دانائی فرد و دیگران، ۱۳۸۳: ۲۸۰).مقیاس مورد نظر در این تحقیق مقیاس فاصله‌ای است.
۳- ۷. مقیاس اندازه‌گیری نگرشها
مقیاسهایی که معمولاً در تحقیقات مدیریت استفاده می‌شوند، به طور کلی می‌توانند به مقیاسهای درجه‌بندی و نگرشی طبقه‌بندی شوند. مقیاس درجه‌بندی ترسیمی و درجه‌بندی طبقه‌ای از مقیاسهای درجه‌بندی متداول است و مقیاس لیکرت و مقیاسهای تفاوت معنایی از مقیاسهای نگرشی هستند که معمولا بیشتر استفاده می‌شوند. مقیاسی که در این تحقیق به کار برده می‌شود، مقیاس لیکرت است.
۳-۷-۱. مکان بررسی: طبیعی و ساختگی
پژوهش می‌تواند در محیطی طبیعی، که در آن رویدادها به صورت طبیعی رخ می‌دهند (یعنی محیط طرح‌ریزی نشده) یا در یک محیط ساختگی و طرح‌ریزی شده (غیرطبیعی) انجام شود. بررسی حاضر‌ در محیطی طبیعی انجام شده است. محل انجام این تحقیق بانک صادرات (شعب شهرستان کاشان) است.
۳-۷-۲. واحد تجزیه و تحلیل:‌افراد ، زوجها، گروه ها، سازمانها
واحد تجزیه و تحلیل، اشاره به سطح جمع‌ آوری داده‌های اطلاعاتی در طی تجزیه و تحلیل دارد. پرسش تحقیق، واحد تجزیه و تحلیل را تعیین خواهد کرد(دانایی فرد و دیگران ، ۱۳۸۳: ۲۱۲).
واحد تجزیه و تحلیل در پژوهش حاضر، فرد است و در جمع‌ آوری داده‌های پرسشنامه از افراد استفاده شده است. از جهت دیگر داده‌ها و اسناد سازمان نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
۳-۷-۳. افق زمانی: بررسی مقطعی در برابر بررسی دوره‌ای
تحقیق حاضر از نوع بررسی مقطعی است که جمع آوری داده های آن در مقطع زمانی خرداد و تیرماه ۱۳۹۳ انجام گرفته است. بررسی مقطعی نوعی بررسی است که در آن داده‌های اطلاعاتی یک باره در طی یک دوره چند روزه یا چند هفته یا چند ماه به منظور پاسخ به پرسش یک پژوهش جمع‌ آوری می‌شود.
۳-۸ . روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
در مدیریت ، تحقیقات اغلب با سؤال و فرضیه شروع می‌شوند. فنون آمار استنباطی برای پاسخ به سوالات تحقیق‌،‌ همان فنون تخمین آماری هستند. بسیاری از تحقیقات مدیریتی از مرحله سؤال گذر کرده، به مرحله فرضیه می‌رسند. فرضیه حدس زیرکانه در خصوص پارامتر جامعه است. فنون آماری مناسب برای بررسی صحت یا سقم فرضیه‌ها ، ‌فنون «آزمون فرض آماری » هستند.
۳- ۹. روشها و فنون آماری مورد استفاده برای تجزیه وتحلیل مشاهدات
پس از جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه و ورود داده های این پرسشنامه‌ها ،‌جهت تجزیه و تحلیل آنها از روش های مختلف آماری ، استفاده شده است. روش های آماری مورد استفاده در این تحقیق شامل فنون آمار توصیفی ( شامل جداول فراوانی ، مقیاس لیکرت و… ) و فنون آمار استنباطی شامل آزمون رگرسیون خطی استفاده شده است. نرم افزار مورد استفاده برای تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز SPSS بوده است.
۳-۱۰. پایایی^[۶۳]
پایایی یک سنجه ، ثبات و سازگاری مفهوم مورد سنجش را نشان می‌دهد و به ارزیابی «درستی و خوب بودن » یک سنجه کمک می‌کند (دانایی فرد و دیگران ، ۱۳۸۳: ص ۳۱۶).
۳- ۱۰- ۱. ثبات سنجه‌ها
توانایی یک سنجه برای حفظ ثبات در طی زمان ( علی رغم شرایط غیر قابل کنترل آزمون و وضعیت پاسخ دهندگان ) شاخصی از اثبات و آسیب پذیری کم آن در برابر تغییرات است. این توانایی برازش ابزار اندازه گیری است زیرا هر زمان که اندازه گیری صورت گیرد نتایج امر حاصل می‌شود. برای آزمون پایایی سنجه‌ها دوراه وجود دارد: پایایی باز آزمون و پایایی به شکل موازی (همان، :۳۱۷).

عملیات اصلی شرکت اغلب توسط دارایی‌های ثابت مشهود انجام می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر رابطه بین درآمد عملیاتی و دارایی‌های ثابت مشهود، رابطه‌ای مستقیم و ملموس است. حال‌آنکه دارایی‌های نامشهود اغلب به‌صورت غیرمستقیم به ایجاد درآمد در یک واحد تجاری کمک می‌کند. دارایی‌های ثابت مشهود دربردارنده اقلامی مانند زمین، ساختمان، ماشین‌آلات و تجهیزات، وسایل نقلیه، اثاثه و مواردی از این قبیل است.
۲-۲-۳- بدهی^[۴۵]
۲-۲-۳-۱- تعریف بدهی
بدهی، تعهد فعلی واحد گزارشگر است که ایفای آن مستلزم خروج منابع از واحد گزارشگر خواهد شد.
تعریف بدهی تنها وجود یا عدم وجود یک بدهی را موردتوجه قرار می‌دهد و نحوه اندازه‌گیری و زمان شناسایی آن را مدنظر قرار نمی‌دهد.
۲-۲-۳-۲- ویژگی‌های ذاتی بدهی
تعریف بدهی از ویژگی‌های ذاتی آن ناشی می‌شود. بدهی واحد گزارشگر دارای دو ویژگی ذاتی است. اول اینکه، بدهی تعهد فعلی واحد گزارشگر می‌باشد. دوم اینکه، ایفای تعهد مستلزم خروج منابع از واحد گزارشگر است.
۲-۲-۳-۳- تعهد فعلی
تعهد، به معنای الزام به انجام‌وظیفه یا ایفای مسئولیت به شیوه‌ای مشخص است. داشتن تعهد فعلی بدین معناست که تعهد درنتیجه معاملات یا سایر رویدادهای گذشته ایجادشده و هنوز ایفا نگردیده است. لذا قصد انجام یک کار در آینده حتی در صورت تأمین اعتبار، تعهد فعلی محسوب نمی‌شود. تعهد فعلی، زمانی ایجاد می‌شود که واحد گزارشگر به‌واسطه انجام عملی خاص یا وقوع رویدادی مشخص، ملزم به انتقال منابع به دیگران شده باشد.
بسیاری از تعهدات واحد گزارشگر از قوانین و شرایط قراردادها و الزامات حاکم بر آن ناشی می‌شود که دارای پشتوانه قانونی است. به‌عنوان مثال؛ واحد گزارشگر بابت دریافت وام، خرید نسیه دارایی‌ها، استفاده از دانش و مهارت کارکنان و … ملزم به ایفای تعهدات می‌باشد. بااین‌حال، تعهد قانونی، شرط لازم برای وجود یک بدهی محسوب نمی‌شود بلکه سایر تعهدات نیز می‌تواند بیانگر وجود بدهی باشند.

۲-۲-۳-۴- ایفای تعهد
یک تعهد در صورتی می‌تواند بدهی تلقی شود که واحد گزارشگر، هیچ راهی برای جلوگیری از خروج منابع برای ایفای آن ندارد. بااین‌وجود در مورد مبلغ و زمان ایفای تعهد ممکن است ابهام وجود داشته باشد. این ابهامات در اندازه‌گیری بدهی مدنظر قرار می‌گیرد. شرایط یا رویدادهای تعیین‌کننده زمان ایفای تعهد، طبق قانون یا قرارداد بین واحد گزارشگر و واحد دیگر مشخص می‌شود. در اغلب قراردادها، زمان ایفای تعهد مشخص است اما در برخی موارد، طرفین توافق می‌کنند که ایفای تعهد با وقوع رویدادی خاص یا بنا به درخواست دریافت‌کننده دارایی یا خدمات انجام شود که در این حالت زمان تسویه مشخص نیست. اگر در تاریخ گزارشگری، واحد گزارشگر و واحد دیگر، توافق یا تفاهمی در رابطه با تسویه تعهد نداشته باشند و واحد گزارشگر در تصمیم‌گیری پیرامون چگونگی تسویه تعهد آزادی عمل داشته باشد، این تعهد واجد شرایط تعریف بدهی نیست.
علاوه بر عدم اطمینان پیرامون زمان تسویه تعهد، در رابطه با مبلغ تسویه بسیاری از تعهدات نیز عدم اطمینان وجود دارد. به‌عنوان مثال، مبلغ موردنیاز برای تسویه تعهد، می‌تواند با توجه به وقوع یا عدم وقوع یک رویداد آتی (مانند کاهش در قیمت‌های بازار)، محتمل باشد. بااین‌وجود، واحد گزارشگر بر اساس تحلیل هرگونه عوامل احتمالی تأثیرگذار بر زمان و مبلغ تسویه، متعهد به ایفای تعهد خود است. عدم اطمینان در ارتباط با مبلغ یا زمان تسویه تعهد، در اندازه‌گیری بدهی موردتوجه قرار می‌گیرد.
غالباً هویت شخصی که واحد گزارشگر در قبال آن متعهد است، در زمان شناخت بدهی مشخص می‌باشد، اما آگاهی از هویت شخص ذینفع، ویژگی ذاتی یک بدهی تلقی نمی‌شود. به‌عنوان مثال، ممکن است دولت یک قرارداد بلندمدت ازکارافتادگی با کارکنان خود داشته باشد بدون اینکه از هویت هر یک از آن‌ها باخبر باشد.
۲-۲-۳-۵- بدهی بلندمدت
بدهی بلندمدت به بدهی‌ای که سررسیدش طولانی معمولاً بیش از یک سال باشد، بدهی بلندمدت یا بدهی ثابت گفته می‌شود. چنانچه سررسید بدهی‌های بلندمدت به یک سال یا کمتر کاهش یابد، به بدهی‌های جاری تبدیل می‌شوند.
۲-۲-۳-۶- بدهی جاری
بدهی‌های جاری، تعهداتی است که به‌طور معقول انتظار می‌رود در طی یک سال یا یک چرخه عملیاتی (هرکدام که طولانی‌تر باشد) از محل دارایی‌های جاری یا ایجاد بدهی‌های جاری بازپرداخت یا تسویه شود.
آن بخش از تعهدات که انتظار می‌رود در طی سال مالی آتی از محل دارایی‌های بلندمدت پرداخت گردد و یا با ایجاد یک بدهی بلندمدت، تسویه شود، قابل‌طبقه‌بندی به‌عنوان بدهی جاری نمی‌باشد.
۲-۲-۴- حقوق صاحبان سهام
به‌طورکلی واژه حق شامل حقوق صاحبان سهام و حقوق بستانکاران است. درواقع در معادله حسابداری، دارایی برابر است با حقوق نسبت به همان دارایی، که این حقوق شامل حقوق مالکانه و حقوق غیر مالکانه می‌باشد.
۲-۲-۴-۱- حقوق مالکانه^[۴۶]
حقوق مالکان برابر است با تفاوت بین دارایی‌ها و بدهی‌های شرکت که اغلب خالص دارایی‌ها نیز نامیده می‌شود. برحسب سنت حقوق مالکان به دو گروه سرمایه پرداخت‌شده و سود انباشه طبقه‌بندی می‌شد. سرمایه پرداخت شده نیز متشکل از سهام (عادی و ممتاز) و صرف سهام می‌باشد؛ اما با وجود پدیدار شدن اوراق بهادار مختلط مانند اوراق قرضه قابل تبدیل به سهام، طبقه‌بندی انواع مختلف اوراق بهادار بسیار مشکل شد.
۲-۲-۴-۲- تئوری مالکیت^[۴۷]
بر اساس تئوری مالکیت، دارایی تحت تملک مالک و بدهی تعهدات وی می‌باشد و در معادله حسابداری آن مالک در کانون توجه قرار می‌گیرد.
(۲-۱) بدهی- دارایی = سرمایه (ثروت مالک)
طبق این تئوری، درآمد موجب افزایش میزان مالکیت و هزینه‌های دوره موجب کاهش آن می‌شود. از این رو سود خالص به صورت مستقیم به مالکان تعلق می‌گیرد و هم چنین سود نقد پرداختی نشان دهنده برداشت از ثروت مالکان است.
تئوری مالکیت به بهترین شکل ممکن در واحدهای تجاری که به صورت مالکیت انفرادی هستند و شرکت‌های تضامنی کاربرد دارد.
هیئت استانداردهای حسابداری مالی (FASB)^[48] با بهره گرفتن از این تئوری مفهوم سود جامع را تعریف کرد. مفهوم سود جامع در بر گیرنده همه اقلامی می‌شود که طی یک دوره بر میزان مالکیت اثر می‌گذارند، به استثنای سود تضمینی و رویدادهای که در بخش سرمایه انجام می‌شود. از دیگر کاربردهای دیگر تئوری مالکیت می‌توان به ثبت سرمایه‌گذاری‌ها در واحدهای فرعی که از نوع تلفیق نمی‌باشند، اشاره کرد. از دیدگاه این تئوری، سهم شرکت مادر یا واحد تجاری اصلی از سود هر سال به حساب سرمایه اضافه می‌شود.
۲-۲-۴-۳- طبقه‌بندی حقوق صاحبان سهام
الف- طبقه‌بندی در شرکت‌های تضامنی و تک مالکی
در یک مالکیت انفرادی، همه حقوق مالکیت به صورت یک مبلغ (سرمایه) ارائه می‌شود و با توجه به تئوری مالکیت این حق نشان دهنده مالکیت شرکت است. در شرکت‌های تضامنی حقوق مالکان مشابه حقوق مالک شرکت‌های خصوصی است با این تفاوت که در شرکت‌های تضامنی سرمایه را بر حسب میزان مالکیت هر شریک گزارش می‌کنند. برای اعمال کنترل بر برداشت‌ها یا الزام به رعایت مفاد قرارداد مربوط به برداشت‌ها برای هر یک از شرکا یک حساب برداشت جداگانه در نظر می‌گیرند. ولی معمولاً در پایان دوره این حساب‌ها در حساب سرمایه می‌بندند، از این رو در مورد منبع تأمین سرمایه هیچ طبقه‌بندی به وجود نمی‌آید.
ب- طبقه‌بندی در شرکت‌های سهامی
روابط بین سهامداران و بستانکاران در شرکت‌های سهامی بیشتر از روابط موجود در یک واحد تجاری که به صورت مالکیت انفرادی یا شرکت تضامنی است. از این رو، صورت‌های مالی در مورد روابط مزبور باید اطلاعات بیشتری ارائه کند و می‌توان گفت برای حقوق صاحبان سهام طبقه‌بندی متفاوتی وجود دارد.
۲-۲-۵- سهام^[۴۹]
۲-۲-۵-۱- تعریف سهام
در تعریف سهام می‌توان گفت: سهم قسمتی از سرمایه شرکت سهامی است که مشخص‌کننده میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی می‌باشد. ورقه سهم سند قابل معامله‌ای است که نماینده تعداد سهامی است که صاحب آن در شرکت سهامی دارد. سهم ممکن است بانام و یا بی‌نام باشد. درصورتی‌که برای بعضی از سهام شرکت با رعایت مقررات قانون تجارت مزایایی قائل شوند این‌گونه سهام ممتاز نامیده می‌شود.
مجموع ارزش اسمی سهام سرمایه شرکت را تشکیل می‌دهد و پس از انحلال شرکت هر سهامداری حق دارد مبلغ اسمی سهام خود را دریافت نماید درصورتی‌که سهم انتفاعی جز سرمایه شرکت نبوده و صاحب آن حق مطالبه مبلغ اسمی آن را پس از انحلال شرکت ندارد.
اصولاً همه سهامداران در شرکت سهامی از تساوی حقوق برخوردارند و این حقوق شامل میزان مشارکت تعهدات و منافع صاحب‌سهم در شرت سهامی می‌باشد و برای استفاده از این حقوق دارنده سهم باید مبلغ اسمی سهمی را که پذیره‌نویسی نموده در مهلت قانون پرداخت نماید.
۲-۲-۵-۲- انواع سهام
الف- سهام عادی
دارنده سهام عادی، درواقع، صاحب کسری از مالکیت شرکت است و تمام نااطمینانی موجود در فعالیت اقتصادی شرکت را به میزان سهامی که در اختیار دارد، متقبل شده است. همچنین به سرمایه‌ای که از راه فروش سهام عادی شرکت تأمین می‌شود، سرمایه سهمی گفته می‌شود. هیچ شرکتی نمی‌تواند بیش از میزانی که در متن اساسنامه به نام سرمایه مجاز از آن یادشده است، از راه فروش سهام اضافی سرمایه موردنیاز خود را تأمین کند، مگر پس از طی تشریفات خاص قانونی.
ب- سهام ممتاز
سهام ممتاز، نوعی گواهی مالکیت قابل‌انتقال است که به دارنده آن، حقی محدود و ثابت از دارایی‌های شرکت می‌دهد. واژه ممتاز بدین معنی است که پرداخت سود این سهام، نسبت به سود سهام عادی، اولویت داشته و باید به‌طور کامل پرداخت شود، حتی اگر شرکت به هر دلیل ورشکسته شود.
در قانون تجارت فقط یک ماده چند سطری در مورد سهام ممتاز داریم. ماده ۴۵ قانون چنین می‌گوید: «هر شرکت سهامی‏ می‌تواند به‌موجب اساسنامه و همچنین تا مواقعی که شرکت منحل نشده است، طبق‏ تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان‏ سهام، سهام ممتاز ترتیب دهد. امتیازات‏ این‏گونه سهام و نحوه استفاده از آن باید به‌طور وضوح تعیین گردد. هرگونه تغییر در امتیازات وابسته به سهام ممتاز باید به‏ تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت با جلب موافقت دارندگان نصف به‌علاوه یک‏ این‏گونه سهام انجام گیرد.» امتیازاتی که به سهام ممتاز تعلق می‌گیرد عبارت‌اند:
- اختصاص سود بیشتر به مالکان سهام ممتاز نسبت به مالکان سهام عادی. مثلاً مقرر می‌شود که به سهام ممتاز نسبت به سهام عادی درصد بیشتری سود تعلق می‌گیرد.
- مالکان سهام ممتاز در دریافت سود اولویت‌دارند. مثلاً ممکن است زمانی پیش آید که به علت سود کم، سهامداران دیگر از بردن سود در زمان خاصی محروم شوند.
- اولویت مالکان سهام ممتاز در دریافت سود سال‌های آینده در صورت کافی نبودن سود سال مالی.
- اعطای امتیاز هنگام تقسیم دارایی شرکت در زمان تصفیه ترجیحاً مبلغ سهام ممتاز پرداخت شود، یا در تقسیم دارایی باقیمانده شرکت، پس از پرداخت بدهی‌های آن به اشخاص ثالث، سهم بیشتری به نسبت سهام عادی به صاحبان سهام ممتاز داده شود.
۲-۲-۶- سود انباشته

۷ . حیدریه :
از زمان شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل ، دسته‌ای از شیعیان به نام حیدریه (منسوب به شیخ حیدر فرزند جنید ) در برخی از ولایات آسیای صغیر ظهور کردند که اعقاب ایشان به اسامی سبعیه و بکتاشیه باقی بودند. پیروان این طریقت در مذهب خود بسیار تعصب داشتند.
پیروان این طریقت کلاه مخروط هفت ترک سرخ رنگ بر سر و خرقه چهل وصله در بر کرده و غالباٌ تیر چوبی در دست نگاه می‌دارند. این گروه به جای کشکول سفره‌ای از تیماج به کمر می‌آویزند.
بعقیده ایشان جزئی از اجزای الوهیت خداوندی به جناب علی ( ع ) حلول کرده و بواسطه همین قوت در خیبر را کنده است. بعد از آن حضرت نیز آن قدرت بجناب سیدالشهداء (ع ) و از او به امام زین العابدین ( ع ) و امام محمد باقر ( ع ) و امام جعفر صادق ( ع) و ابوالسادات امام موسی الکاظم ( ع ) و بعد از ایشان به امام ابومحمد ابوالقاسم حمزه ، جد امجد شیخ صفی الدین رسیده است. اما بعد از امام ابومحمد القاسم حمزه امامت مقطوع و به احمد الاعرابی و از او به جلال الحق حیدر ثانی ( پدر شاه اسماعیل ) حلول کرده است. جلال الحق خواسته است که این قدرت را ظاهر سازد، اما چون از جانب حق اجازتی از آن درجه نداشته بمقصود نرسیده است. شاه اسماعیل چون ظهور کرده باجازه یزدان پاک اولاٌ قاتلان آبا و اجداد خویش را از میان برداشته ، و از آن پس مذهب حق را شایع ساخته است. در منابع کارهای ناپسندی به این گروه نسبت داده شده است.
شیخ کمر بسته از خانواده حیدریه ( یعنی شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل ) مالک الرقاب و مسلط بر جان و مال و عیال مریدان است. در جای سلام ، بسم الله ، بفرما ، تواضع ، حرکت ، قیام ، قعود ، دخول و خروج باید علی ( ع ) گفت. هرصبح یکصد و ده بار علی ( ع ) گفتن و گلبانگ لعن را یکبار جاری ساختن واجب و جز برادران از جمیع مردم تقیه کردن سنت مؤکد است.
شیخ فضل الله نامی از حیدریه در قوزان ، در میان قبایل یورک کتابی در باب حیدریه به اسم حیدر ثانی نوشت و در میان مردم پخش نمود. نسخه‌ای از این کتاب توسط مفتشین بدست سلطان سلیم رسید. قبل از جنگ چالدران بنا به فتوای علما و بدستور وی بیش از چهل هزار فرد را که بر آن عقیده بودند ، در عثمانی قتل عام شدند. ^[۸۵]
۸ . نقطویان :
حرکت نقطوی (کلمه از نقطه مایه می گیرد به مفهوم حروفی آن ) که در گیلان شروع شد و یکی از شاخه‌های جنبش حروفی به رهبری محمود پسیخانی ( به هواداران این بدعت پسیخانیان اطلاق می‌شد ) بود و احتمالاٌ در اواخر سده هشتم / چهاردهم نماینده وی جزء مخالفین تشیع شمرده می‌شد. این بدعت با گسترش معتنابه در زمان سلطنت اسماعیل دوم اهمیتی زیاد یافت و در زمان سلطنت عباس اول که به صورت نهضتی منسجم درآمده بود خاتمه پیدا کرد. همبستگی آن با حروفیگری که تاثیرات آشکار اسماعیلی‌گری را در ایدئولوژی نقطوی فرا می کند از این واقعیت برمی‌آید که بدعت نقطوی به لحاظ متافیزیکی ، گرایش قاطعی به تاویل الهی و به درکی نو و جدید از ارزش اعمال انسان داشت. رابطه آن با نظریه جاافتاده حروفی مبنی بر اینکه انسان سرآغاز هر نوع دانش مافوق انسانی است ، کاملاٌ روشن است. انسان از نظر الوهیت نقطوی نمایانگر ویژه عمل نیست و این خود انسان است که از طریق خودشناسی می‌تواند تا مقام الوهیت ارتقاء یابد. خیر و شر با میزان دنیوی سنجیده می‌شود و بهشت و جهنم برروی زمین اتفاق می‌افتد . آن هم در دوره‌ای که شاید فراتر از عمر انسان باشد و این روند برطبق فضایل و گناهان انسان از طریق تناسخ صورت می‌گیرد. تناسخ نقطوی را باید در یک فرایند مداوم تناسخ ماده جستجو کرد که طبق اعتقادات دهری ابدی بود و این فرایند در آئین نقطوی به جای معاد نشسته بود. به این مساله احتمالاٌ عناصر مختلف باقیمانده‌ای را باید افزود که یک زمانی در لایه‌های بی بند و بار گیلان موجود بوده ( مانند اعتقاد به رؤیت خدا در نیم روز ) و به گونه‌ای مستدل طبقه بندی ظهور ، حرکت‌های جسم و کیفیت موجودات انسانی به صورت ظهور صفات ربانی. نقطویان که مقدر بود عالیترین بدل تشیع رسمی سده شانزدهم باشند ، پس از سال ۱۵۱۴ م . بوسیله اسماعیل اول مورد تعقیب قرار گرفتند و شاه طهماسب هم همین گونه با آنان برخورد نمود. در سال ۹۷۳ / ۱۵۶۵ یکی از رهبران آنان را نابینا ساخت و در سال ۹۸۱ / ۴ ـ ۱۵۷۳ شمار زیادی از آنها را در کاشان از بین برد ولی این نهضت پس از مرگ طهماسب سخنگوی دو فرقه شد که در تعیین گرایش مذهبی اسماعیل دوم اهمیتی قاطع داشت : از یک طرف یک جریان ضد شیعی که پایه تئوریکی آن مرکب از انکار وجود هرنوع واسطه ضروری در ارتباط با مسائل الهی بود ، چه واسطه ای به نام ولی ـ امام و چه مجتهدان دوازده امامی که به نیابت امام عمل می‌کردند. از طرف دیگر ، عنصر ناراضی توده مردم که آمادگی سازماندهی هر نوع نارضایتی را داشت. مهمترین گروه‌های مذهبی نقطوی در زمان شاه طهماسب در شهرهای کاشان اصفهان ، شیراز ، و مخصوصاٌ قزوین پدید آمدند. ^[۸۶]
فصل دوم : پادشاهان دوره آغازین صفوی
۱ ) شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویه :
وی مؤسس سلسله صفوی و فرزند شیخ حیدر است و نسل او به شیخ صفی الدین اردبیلی می رسد. شیخ حیدر که به همراه مریدان خود که بدلیل بر سر داشتن کلاه قرمز رنگ قزلباش (سرخ سر) خوانده می‌شدند به عنوان جهاد با شروانشاهان وارد جنگ شد، جان خود را در این مبارزه از دست داد و فرزندانش نیز به اسارت شاهان شروانی در آمدند. اما مریدان آنان را رهانیده و پس از مدتی، به رهبری اسماعیل به جنگ شروان شاهان رفتند و بدلیل فداکاری بسیار و تدبیرات جنگی اسماعیل آنان را در هم شکستند. آنگاه اسماعیل بر دولت‌های محلی و کوچک که پس از یورش مغول بر ایران حاکم شده بودند غلبه کرده و در حالیکه چهارده سال بیشتر نداشت به کمک مریدانی که سخت به او معتقد بودند در سال نهصد و هفت ه ق شاه ایران شد و سلسله خویش را به نام جدش صفی الدین “صفویه” نامید که در تاریخ ایران‌ به دو دلیل اهمیت بسیار دارد : یکی این که این سلسلسه اولین سلسله کاملا مستقل ایرانی بعد از حمله اعراب به ایران (در سال ۳۲ه.ق) بوده است یعنی پس از هشتصد سال، دوم اینکه مذهب تشیع در ایران توسط شاه اسماعیل مذهب رسمی اعلام شد و در واقع جانشین تسنن گشت.
شاه اسماعیل که به سختی با مذهب تسنن دشمنی می‌کرد تبریز را به پایتختی برگزید و در همان سال تاجگذاری به جنگ قوم ازبک رفت (این قوم در شمال شرق ایران در ازبکستان فعلی ساکن بوده و هرگاه که فرصتی به دست می‌آورند به خاک ایران تجاوز می‌کردند). در این جنگ که در حوالی مرو رخ داد ۱۷۰۰۰ ایرانی توانستند ۲۸۰۰۰سپاهی ازبک را درهم کوفته و فرمانروای آنان به نام محمد شیبانی که قصد فرار داشت را دستگیر و مقتول سازند که شاه ایران نیز از کاسه سر او جام شراب ساخت.
در همین هنگام شاه اسماعیل با یورش عثمانی‌ها مواجه شد. خلیفه عثمانی به نام سلطان سلیم اول که شیعیان را کافر می‌دانست و خود را نیز خلیفه تمامی مسلمانان جهان می‌خواند به قصد اشغال کامل ایران به این کشور لشکرکشی کرد. شاه اسماعیل به قصد دفع حمله عثمانیان به غرب لشکر کشید و در نبرد چالدران (۹۲۰ه.ق) آنچنان دلیرانه جنگید که علی رغم شکست خوردن، نبرد او در زمره نبردهای بزرگ تاریخ محسوب میشود. در این جنگ ۲۹۰۰۰ سرباز ایرانی که تنها از سلاح‌های سرد مانند شمشیر و نیزه استفاده می‌کردند در برابر سپاه صد هزار نفری عثمانی که مجهز به توپ و تفنگ بود به سختی ایستادگی کرده و کشتار زیادی از دشمن به عمل آوردند. ترکان عثمانی در این جنگ توانستند تبریز را به اشغال خود در آورند که آن شهر را نیز به دلیل مقاومت و تسلیم ناپذیری مردم آنجا، پس از مدتی تخلیه کردند.
شاه اسماعیل توانست در مدتی کوتاه با تدابیر جنگی و نیز با خشونت‌هایی که به کار می‌برد ایران را متحد کرده و در برابر هجوم دشمنان داخلی و خارجی بخصوص ازبکان و عثمانی‌ها که از شرق و غرب به ایران حمله می‌کردند به خوبی مقاومت کند. وی مردی بسیار زیبا و خوش اندام بود ، اشعار صوفیانه به زبان ترکی آذربایجانی می‌گفت که تا به امروز نیز این اشعار باقیمانده است. مانند شعر زیر که وی آن را قبل از جنگ برای سلطان عثمانی فرستاد و سلطان نیز پس از خاتمه جنگ شعری به فارسی گفت و به عنوان پاسخ به شاه ایران داد :

من به مرشد خویش به چشم جوهر و ذات وجود می نگرم،
و خویشتن را در راه او قربانی میکنم،
من دیروز به دنیا آمده ام و امروز خواهم مرد،
بیا، اگر تو میخواهی بمیری، این پهنگاه مرگ است…
سلطان سلیم که در جنگ چالدران موفق شده بود که یکی از همسران شاه اسماعیل را به اسارت درآورد ، برای آزادی وی از شاه امتیازاتی خواست. اما اسماعیل آن خواسته ها را نپذیرفته و سلطان عثمانی ازدواج وی با شاه صفوی را باطل اعلام کرده و آن را به عقد یکی از سرداران خود درآورد.^[۸۷]
۲ ) شاه طهماسب صفوى
بعد از وفات شاه اسماعیل اول، به سعى امیران قزلباش، پسرش طهماسب در تبریز به سلطنت نشست. وى در شهاباد در حوالى اصفهان به دنیا آمده بود«ذى‏الحجه ۹۱۹ ق / فوریه ۱۵۱۴ م» و هنگام جلوس بر تخت فرمانروایى یازده سال بیش نداشت. برادران دیگرش بهرام میرزا، القاص میرزا، و سام میرزا، هر سه از طهماسب کوچکتر بودند. خردسالى او در آغاز سلطنت به سران قزلباش فرصت داد تا به نام تقرب به وی یا حمایت از او، به تسویه حساب‌هاى شخصى بپردازند. این اعمال ناظر به هوس‌هاى قدرت جویى رؤساى قزلباش بود و منجر به اختلالى در قدرت مرشد کامل نشد. در واقع چند بار بین این سرکردگان قزلباش ، نزاع‌هاى خونین رخ داده و حتى دولتخانه نیز که دربار شاه بود گه گاه مورد تعرض واقع شد اما شاه جوان ، به رهنمایى مشاوران حرم، هر دفعه با ایجاد تفرقه بین دسته‏هاى متخاصم، گزند آنها را ازخود و سلطنت خود دور کرد.
در این بین، عبیدالله خان ازبک، برادرزاده شیبک خان مقتول، با بهره گرفتن از اوضاع حاکم در دربار پادشاه قزلباش از ماوراءالنهر به خراسان تاخت. این تاخت و تازها از ۹۳۱ ق / ۱۵۲۵ م تا ۹۳۷ ق / ۱۵۳۰م شش بار صورت گرفت؛ در هر بار، خان ازبک شکست خورده به ماوراءالنهر بازگشت و بار دیگر به خراسان و نواحى اطراف هجوم آورد. انگیزه این تهاجمات هم اغلب کینه‌ها و تعصبات مذهبى بود که نتیجه‏اش ویرانى و خرابى و قتل نفوس بى گناه بود. در هر حال، شاه طهماسب در دفع این تهاجمات‌ موفق بود .
از دیگر حوادث مهم دوران او، جنگ با دولت عثمانى بود ( ۹۴۰ ، ۹۴۵ ، ۹۵۴ ، ۹۶۰ ه ق ) در این جنگ رشادتى که پسر شاه طهماسب ـ شاهزاده اسماعیل میرزا ـ از خود نشان داد، تا مدتها بعد در خاطره سپاه ترک باقى ماند و در الزام سلطان عثمانى به برقرارى پیمان صلح مؤثر افتاد.
شاه طهماسب پس از انعقاد پیمان صلح آماسیه با شاه سلیمان در اردوگاه آماسیه در سال ۹۶۲ ه ق تقریبا” تا اواخر مدت فرمانروایى خویش دیگر با هیچ خطر و تهدید عمده‏اى در خارج و داخل روبه‏رو نشد.
شاه طهماسب در زمینه ترویج مذهب شیعه مساعى پدر را دنبال کرد. در همین راستا بود که وى محقق کرکى، شیخ على جبل عاملى را «نایب امام» خواند و ضرورت اجراى احکام شرعى او را به همین عنوان بر همه حکام و عمال الزام نمود. شاه طهماسب، تمام اکابر و امیران درگاه و حکام و سایر ارکان دولت را در جمیع امور الزام به اطاعت شیخ على کرکى مجتهد معروف عصر کرد. حضور محقق کرکى در لشکرکشی‌هاى شاه، نه تنها به جهت مشورت با پادشاه در مواقعى که اخذ تصمیم مستلزم رجوع به فتواى شرع مى‏شد، بوده است، بلکه در عین حال متضمن جلب برکت و عنایت الهى بوده است. شاه طهماسب به اقتضاى این حکم از تمامى‏مناهى توبه کرد «۹۵۰ ق / ۱۵۴۳ م» و در کار امر به معروف و نهى از منکر نیز گه گاه خشونت نشان داد. در رعایت فتاوى و مراعات خاطر علما هم افراط مى‏کرد و گاه توجه فوق‏العاده‏اى که به برخى از آنها اظهار مى‏کرد، موجب بروز حسادت و کدورت‌هاى طولانى و ناروا در بین آنها مى‏گشت.
اختلاف بین امیران قزلباش ، در اواخر دوران فرمانرواییش به دسته بندیهاى خطرناک انجامید و بالاخره در مسئله جانشینى او به حوادث خونین داخلى‌میان فرزندانش منجر گشت. مرگ او به دنبال یک بیمارى طولانى چند ساله در صفر ۹۸۴ ق / مه ۱۵۷۶ م روى داد.^[۸۸]
۳ ) نقش پادشاهان صفوی در گسترش گرایش مردم به مذهب شیعه :
بدین صورت می‌توان نقش پادشاهان صفوی ( شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول ) در افزایش گرایش ایرانیان به مذهب شیعه را به این صورت بیان نمود :
الف) انتساب خود به ائمه معصومین
پادشاهان صفوی با انتساب خود به امام موسی کاظم ( ع ) ، از دید خود مشروعیت لازم را جهت فرمانروایی بر ایرانیان بدست آورده بودند. چرا که از دید شیعیان همان گونه که بیان خواهد شد ، تنها معصومین حق حاکمیت بر جامعه را دارند یا کسانی که از سوی ایشان به این منصب گمارده شده‌اند. از سوی دیگر ، صفویان با انتساب خود به ائمه معصومین (ع) درحقیقت به فره ایزدی نیز نائل شده بودند که از طریق شهربانو به ائمه منتقل شده بود ( با توجه به نظریه پیدایش شیعه از میان افکار زرتشتیان ). این دو موضوع که در باور و اعتقادات زرتشتیان نهفته بود ، زمینه اطاعت از آنان و درنتیجه گرایش به تشیع را فراهم نمود.^[۸۹]
ب) تکریم امامان معصوم :
پس از اینکه پادشاهان صفوی خود را به ائمه معصومین منتسب نمودند ، قاعدتا برای تقویت این ادعا بایستی آن را به روش‌های مختلف تقویت می‌نمودند که از جمله آن می‌توان دادن نذورات مختلف زیارت مرقد ائمه ، عزاداری در مراسم سوگواری آنان ، خوشحالی در اعیاد و مراسم‌های مختلف شیعی و توسل به امامان معصوم نام برد که نتیجه‌ای مانند مورد قبل را در پی داشت.^[۹۰] با این روند آنان مفاهیم شیعی را نیز در جامعه رواج دادند.^[۹۱]
ج ) ارتباط معنوی با ائمه معصومین :
با ادامه این روند ، پادشاهان صفوی امامان معصوم را همراه خود می‌دانستند ، به گونه‌ای که شاه اسماعیل مدعی شده ائمه با وی همراهند و وی به پشتیبانی آنان مردم را به مذهب تشیع وادار خواهد نمود. وی خواب دیدن ائمه را دلیلی بر این امر دانسته است. ^[۹۲]
با این برداشت آنان سیاست تهاجمی نسبت به سه خلیفه اول به عنوان سمبل مخالف خود را درپیش گرفته و از این طریق از تفکر شیعی به عنوان یک تفکر پویا ( همراه با تصوف تسنن برگرفته از تفکر شیعه) جهت پیشبرد اهداف خودکمک گرفتند .^[۹۳]
ج ) برخورد خشن با اهل سنت :
در ادامه آنان به سرکوب اهل سنت به عنوان مخالف و دشمن خود پرداخته و توابین آنان را به شدت سرکوب می‌کردند. چنین عملکردی در کلیه نظام‌های انقلابی مشاهده شده و به مرور باعث مهاجرت اهل سنت ( کردستان مناطق مرکزی ایران و … ) از سرزمین صفویان شد. می توان این امر را به عنوان یکی از دلایل جنگ چالدران برشمرد که با کاهش حمله عثمانیان به کشورهای اروپایی ، قدرت‌گیری آنان را در پی داشت.^[۹۴]
د) انتخاب القاب مختلف :
پادشاه صفوی با انتخاب القاب مختلف ، دامنه اختیارات خود را فراتر از دنیای خاکی برده و پیروانش را برای رسیدن به عاقبت خیر مجبور به اطاعت در تمام زمان‌ها و وضعیت‌ها می‌نمود .
با نگاهی به روند طی شده توسط حکمرانان به نظر می‌رسد که این امر بایستی نتیجه مطلوب را درپی داشته باشد چرا که با ترکیب عامل جبر حکام و تلقین علما شیعه‌ای ناب به وجود می‌آید ، در حالی که چنین نتیجه‌ای مشاهده نمی‌شود. در پاسخ می‌توان علت را استفاده ابزاری از دین دانست که در کوتاه مدت اثری مفید ( همچون توصیفات جهانگردان ونیزی از پیروان شاه اسماعیل ) در پی داشته ، لیکن در بلند مدت نتیجه‌ای معکوس خواهد داشت. به عنوان مثال می‌توان به مجالس شرابخواری پادشاهان صفوی اشاره کرد ، مطلبی که بدون استثنا در اکثر سفرنامه‌های مستشرقین بیان شده و راویان ،‌‌ خوردن شراب را حرام می‌دانسته اند ( دلاواله و … ) این در حالی است که در شریعت اسلام ( نه فقط مذهب شیعه ) خوردن مسکرات حرام است و به مقتدا و پیرو ارتباطی ندارد.
فصل سوم : علمای دوره آغازین صفوی
۱ ) تعامل علما و پادشاهان
آنچه در روابط میان شاهان صفوی و علمای شیعه پیش آمد ، مراحل چندی را پشت سر گذاشته است. نخستین مرحله مربوط به تاسیس دولت صفوی است که توسط اهل اختصاص این امر انجام گردیده‌است. درواقع این دولت براساس نظریه سیاسی ویژه‌ای که در دایره تصوف بین مرشد کامل و مریدان بوجود آمد و سیستمی که باید از آن به عنوان خلیفه‌گری یاد کرد به قدرت رسید .مبنای اطاعت قزلباشان از شاه اسماعیل ، اعقاب آنان به اسماعیل به عنوان رئیس خانقاه اردبیل بود و هیچگونه توجیه طایفه‌ای و فقهی به معنای مرسوم آن وجود نداشت . بنابراین ، در مرحله شکل گیری این دولت ، فقها نقشی نداشته و در سال‌های نخست نیز نه فقیه قابل ملاحظه‌ای وجود داشت و نه حتی کتاب فقهی مهمی مبنای انجام اعمال شرعی بود. علمای ایرانی که تا این زمان به شاه اسماعیل کمک می‌کردند ، بیشتر حکیم و فیلسوف بودند تا فقیه. به‌علاوه شماری از آنان تازه در این زمان تازه به تشیع‌گرویده ، و از اساس با فرهنگ شیعی ناآشنا بودند.^[۹۵]
مرحله دوم حضور تدریجی فقها در حکومت صفوی و همکاری آنان با این دولت ، در اداره امور مذهبی ـ سیاسی است. بیشتر فقهای شیعه این دوران که متون فقهی کهن و نیز سیره فقهای پیشین را در اختیار داشتند ، از نظر حمایت از سلطان عادل و پذیرفتن منصب در حکومت چنین سلطانی ، تردید نداشتند که از جمله آنان می توان به زین الدین علی بن احمد ( شهید ثانی ۹۶۶ ـ۹۱۱ ه ق ) ، محقق کرکی ( محقق ثانی ، اواخر قرن نهم ـ ۹۴۰ ه ق ) ، شیخ الاسلام علی بن هلال جزائری ( ۸۶۷ ـ ۹۳۷ ه ق ) و … اشاره نمود.
تا این زمان مشخص بود مقام صدارت و قضاوت که کار رسیدگی به امور شرعی را در اختیار داشت نمی‌توانست به یک صوفی یا حکیم سپرده شود ، چرا که اداره این امور نیاز به فقه و شریعت داشت. در اینجا بود که از اواخر دولت شاه اسماعیل ، نیاز به وجود فقها احساس شد. دلیل دیگری که می توان آن را به عنوان عامل اصلی در به وجود آمدن این جریان فکری در ساختار حکومت صفوی در نظر گرفت از بین رفتن قداست مذهبی شاه اسماعیل در دو مرحله است. در مرحله اول در میان اهل اختصاص که این اتفاق از ابتدای تشکیل دولت صفوی بروز نمود که نمی‌توان آن را به عنوان مشکل خاصی برای این حکومت بیان نمود. چرا که شاه اسماعیل به شدت با این افراد برخورد کرده و آنها را به شهرهای دوردست و بد آب و هوا تبعید می نمود ، زیرا نیازی به وجود آنها احساس نمی‌کرد ( دده بیک تالش و … ).^[۹۶] مرحله دوم شکست قداست شاه اسماعیل در میان افکار عمومی می‌باشد که این امر پس از شکست سپاه صفویان در جنگ چالدران بوده‌است. این جنگ که یک روز بوده و از آن به عنوان روز فنا نام می‌برند ، تعداد ۲۷۰۰۰ نفر از سپاه صفویان به دست نیروهای عثمانی کشته شده و سپاه ایران شکست خورد. بدنبال این شکست ، افسانه شکست ناپذیری شاه اسماعیل از بین رفته و موقعیت وی به عنوان یک مرشد کامل و مقام الوهیتش مورد تمسخر خاص و عام قرار گرفت. به همین دلیل و به‌آرامی پای فقهای شیعه در حداداره امور شرعی و قضایی در دولت صفوی باز شد.
با روی کار آمدن شاه طهماسب ، حضور فقیهان شیعه در دربار صفوی ، سرعت بیشتری به خود گرفت و با توجه به این که طهماسب سخت معتقد به تشیع فقاهتی بود ، روند نفوذ فقها در زمان طولانی سلطنت او بسیار سریع تر شد.^[۹۷]
دو مساله به لحاظ تاریخی در این دوره وجود داشت که سبب شد فقهای شیعه به طور جدی‌تری وارد حکومت صفوی شوند. اول نیاز حکومت و دیگری ظهور محقق کرکی ، که وی از فقهای برجسته تاریخ تشیع بوده است.^[۹۸]
نظریه فقهی که در دوره طهماسب به صورت جدی ، مبنای مشارکت علما در این دولت بود ، از نوع همکاری با سلطان عادل یا جائر نبوده است ، بلکه بالاتر از آن ، این نظریه بود که حکومت از آن فقیه بوده و فقیه جامع الشرایط یا به تعبیر آن روز مجتهد الزمانی ، در عصر غیبت تمام اختیارات امام معصوم را دارد. روشن بود که شاهان صفوی ، دربار آنها و مجموعه رؤسای طوایف طرفدار صفویه ( شاملو استاجلو ، روملو ، تکلو ، افشار ، قاجار ، ذوالقدر ، ترکان بیات ، قرمانلو ، بایبورتلو ، صوفیان قراچه داغ و … )^[۹۹] تن به حکومت فقها نمی‌دادند ، پس باید راهی به وجود می آمد که تحقق این حکومت در عمل ممکن باشد ، این راه آن بود که فقیه از روی مصلحت وقت ، قدرت سیاسی مشروع خود را به سلطان واگذار کند. در چنین شرایطی شاه ، نایب مجتهد برای اداره کشور بود. این چیزی بود که طهماسب به صراحت آن را پذیرفته و خود را نایب فقیه جامع الشرایط دانست. زمانی که سلطان قدرت سیاسی را در دست می‌گرفت، با بهره گرفتن از امکانات مالی و نظامی خود از فقیه دعوت می‌کرد تا اداره امور شرعی را عهده دار شود. این نظریه ، برمبنای همان نظریاتی بود که شیخ مفید ، سید مرتضی و بویژه ابوصالح حلبی ارائه کرده و نیابت فقیه را در مناصبی که عهده دار می‌شود ، از طرف امام زمان (ع) دانسته بودند. کار محقق کرکی ، آن بود که با بهره گرفتن از نیابت خود ، سلطان را به عنوان نماینده خود ، مشروعیت بخشید.^[۱۰۰]

منبع : (فیتز پاتریک،سندرز وورتن،۲۰۰۴،ص۲۰)

ارزشیابی کیفیت برنامهدرسی
گفته میشود که ارزشیابی برنامههای درسی نوعی سنت درآموزش عالی اروپا بوده است. کوبان(۱۹۸۸)^[۷۷] میگوید مسئولیت ارزشیابی کیفیت در فرانسه، معمولاً بر عهده مقامات خارج از نظام آموزش عالی و در انگلستان برعهده یک جامعه خودگردان از اساتید دانشگاه بوده است. ودر امریکا هر دو روش به کار گرفته میشود. آمار نشان میدهد که در دهه۱۹۹۰ میلادی حداقل ۹۰ درصد دانشگاهها و کالجهای آمریکا به نوعی برنامههای درسی دوره کارشناسی خودرا اصلاح و بازنگری کردهاند و حداقل ۸۰درصد آنها برنامههایی برای ارزشیابی یادگیری دانشجویان تدوین کردهاند(سرمد، وزیری، ۱۳۷۷).

نقش ارزشیابی برنامه درسی در بهبود کیفیت برنامه های آموزش عالی
هر فردی برای آگاهی از چگونگی پیشرفت کار خود و هر برنامهدرسی برای اصلاح و بهبود به ارزشیابی نیاز دارد. تکامل برنامهها در گرو ارزشیابی نظامدار آنهاست. برای اطلاع از روند اجرایی برنامههای آموزشی، میزان تحقق اهداف آنها، پاسخگو بودن بروندادها به نیاز جامعه و بطور کلی، تعیین وضعیت کیفی آموزش و پروش، ارزیابی از چگونگی اجرای برنامههای درسی مورد نیاز است(موسی پور، بهزادپور، ۱۳۸۴).
در واقع یکی از مهمترین فعالیتها در جریان بهبود و پیشرفت برنامهدرسی، ارزشیابی برنامهدرسی است. ارزشیابی از برنامه درسی، اهداف آموزشی و میزان تاثیر گذاری نتابج به دست آمده را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. بنابرین ارزیابی از دانشجویان دوره اطلاعات کافی و مناسبی در این زمینه به ارزشیابان و برنامه ریزان درسی می دهد. تجربه های کسب شده دانشجویان و عملکرد واقعی انها دریک زمینه برای ارزیابی کیفی برنامه مهم هستند. یک ارزشیابی جامع و کامل باید همه این زمینه ها را مورد ارزشیابی قرار دهد.میزان دانش دانشجویان در مهارت های اجتماعی- مهارت های ارتباطی- مهارت های کسب شده برای انجام مشاغل مربوط به یک دوره یا برنامه درسی- میزان اکتساب ارزش های اخلاقی و اجتماعی (کریستین اسپیل،۲۰۰۶،ص۴۳۰-۴۵۰). این فعالیت، موجب ایجاد مدار بازخورد برنامهدرسی شده و در نهایت

اصلاح و بهبود برنامهدرسی را به ارمغان میآورد. تکامل برنامهها به طور کلی در گرو ارزشیابی نظامدار است(یارمحمدیان، ۱۳۸۵).
ملکی(۱۳۸۰)اعتقاد دارد که برای ارزشیابی برنامه درسی باید مراحل زیر طی شود که عبارتند از:
۱-تعیین اطلاعات لازم
۲- جمع آوری اطلاعات(۱- اهداف برنامه درسی،۲- محتوای برنامه درسی،۳- روش های یاددهی-یادگیری،۴- امکانات اجرای برنامه درسی،۵- اعلام حمایت یا مخالفت با برنامه،۶- ارزشیابی پیشرفت تحصیلی)،
۳- تجزیه و تحلیل اطلاعات،
۴- نتیجه گیری و قضاوت
۵- گزارش نتایج ارزشیابی،
۶- تصمیم گیری و اقدام.
آقازاده و خسروی به نقل از کنیکی(۱۳۸۷) اقدامات اساسی در ارزشیابی را شامل مراحل زیر می دانند:
۱- تعیین متقاضی ارزشیابی،
۲- فهم خواسته های متقاضیان ارزشیابی،
۳- انتخاب طرح ارزشیابی
۴- تعیین آنچه باید اندازه گیری شود
۵- تعیین نحوه گزارش اطلاعات
.

ارزیابی برنامه درسی فرآیندی است که در زمینه داوری تناسب تصمیمات برنامه درسی به کار می رود(ملکی، ۱۳۸۰).درسل^[۷۸] (۱۹۹۲)، در زمینه ارزیابی کیفیت برنامه درسی چهار رهیافت را مطرح میکند :
۱-ارزیابی مفهوم برنامه درسی ۲- ارزیابی فرایند برنامه درسی ۳- ارزیابی کیفیت برنامه ۴- ارزشیابی بازده دانشجویان(به نقل از وزیری، ۱۳۷۶).
در سالهای آخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ هدف اصلی انجام ارزیابی برنامه، بهبود برنامه های آموزشی بود. اخیراً دلایل دیگری را برای ارزیابی نظام مند برنامه اظهار کرده اند این دلایل عبارتند از: (۱)پیروی از دستورهای مقامات(۲) اثبات تفاهم سازمانی با مؤسسان (۳) ایجاد مبنایی برای اختصاص بودجه و(۴) ارائه اطلاعات برای تصمیم گیرندگانی که تغییر برنامه را مدنظر دارند(کنراد و ویلسون^[۷۹]،۱۹۸۵). آستین^[۸۰] (۱۹۹۱) نظریه جامعی درباره موضوعات ارزیابی در آموزش عالی ارائه داد. او اظهار کرد که برنامه ها نه تنها باید از نظر منابع و اعتبار قابلیتشان را نشان دهند بلکه باید از نظر تغییرات بوجود آمده در دانشجویان و تأثیری که این دانشجویان بر جامعه دارند نیز کارایی داشته باشند. گری ودیاموند^[۸۱] (۱۹۸۹) این مطالب را مورد توجه قرار دادند که اگر بهبود برنامه از تلاش های ارزیابی سرچشمه می گیرد، باید الزامی سازمانی برای تغییر، در دسترس بودن اطلاعات کیفی برای تصمیم گیری وتمایل برای پذیرش منابع مورد نیاز برای جمع آوری اطلاعات وانجام تغییرات پیشنهاد شده وجود داشته باشد. آنها این مطلب را اظهار کردند که عامل اصلی در طرح بهبود برنامه، جمع آوری اطلاعات کیفی است که باید در طی فرایندی منطقی ومستمر جمع آوری شوند. هود ومارلی^[۸۲] (۱۹۸۲) معتقدندکه ارزیابی برنامه درسی برای تشخیص تأثیرات برنامه و بررسی نیاز به تغییرات برنامه، ضروری است. منینگ^[۸۳] (۱۹۸۶) این نظر را مطرح کرد ارزیابی و بررسی نتایج در آموزش عالی، تعیین آنچه که انجام شده و چگونگی انجام بهتر آن است. منینگ خاطر نشان می کند که ارزیابی نتایج در اصل گذشته نگر است و باید با منابع موجود و فرایندها مقایسه شود تا کیفیت برنامه تعیین

• سطح میانی که بیشتر ملاحظات ذهنی است و نتیجه این بررسی است که مشتری چه محصول یا خدمتی را می‌خواهد و یا نیاز دارد که به آن نتیجه یا پیامد می‌گویند.

• بالاترین سطح که منعکس کننده ارزش اصلی و هدف مصرف کننده از خرید محصول یا خدمات است که جز پایانی مطلوب خوانده می‌شود.

شکل ‏2‑6: سلسله مراتب ارزش
همان‌طور که گفته شد در روش‌های کیفی از مصاحبه و مشاهده برای جمع‌ آوری اطلاعات مورد نیاز استفاده می‌شود. در این روش نیز دو تکنیک خاص برای مصاحبه و جمع‌ آوری داده‌های مورد نیاز برای ساخت نمودار سلسله مراتب استفاده می‌شود. اولین تکنیک، تکنیک پلکانی است که یک متد ساختار یافته معتدل برای مصاحبه به حساب می‌آید. این تکنیک به ویژه برای اندازه‌گیری وابستگی و ارتباط بین سه عنصر سلسله مراتب ارزش طراحی شده است. این روش با شناخت ویژگی‌ها و خصوصیات مدنظر مشتری آغاز می‌شود، سپس مجموعه‌ای از سوالات اکتشافی برای تعیین ارتباط بین ویژگی‌ها و نتایج سفارشات بالاتر و تشریح مرحله پایانی استفاده می‌شود. دومین تکنیک به تکنیک سیاحت بزرگ مشهور است و به دنبال کشف این موضوع است که خدمت و یا محصول چگونه توسط مشتری با یک مفهوم ویژه سنجیده و ارزیابی می‌شود. مصاحبه کننده از مصاحبه شونده می‌خواهد تا یک موقعیت ویژه را توصیف کند و سپس همراه با جزییات کامل توضیح دهد که در این موقعیت در سازمان چه روی خواهد داد (منتزر^[75] و همکاران، 1997).

بعد از آنکه داده‌های مورد نیاز از مصاحبه‌های انجام شده جمع‌ آوری گردید، تحلیل داده‌ها صورت می‌گیرد. در این مرحله ابتدا کلیه داده‌ها کدگذاری می‌شوند و در یک بانک اطلاعاتی ذخیره می‌گردند. پس از ذخیره اطلاعات باید صحت آن‌ها توسط مصاحبه شونده تایید شود. پس از تایید صحت اطلاعات باید اطلاعات مربوط به هر یک از سه بعد ( ویژگی‌ها، نتایج و مرحله پایانی) تشخیص و تعیین شوند و پس از آن با توجه به اطلاعات جمع‌ آوری شده ارتباطات مناسب بین این سه بعد برقرار گردد. این ارتباطات در واقع سلسله مراتب ارزش را شکل می‌دهند. منافع مختلفی از به کارگیری تکنیک تعیین ارزش مشتری بدست می‌آید. این متد باعث می‌شود تا اطلاعات زیادی از مشتری کسب شود، در نتیجه کمترین خطا در توسعه محصول یا خدمت روی می‌دهد. این روش علاوه بر ایجاد بهبود در محصول، زمینه ایجاد نوآوری را نیز فراهم می‌کند و دارای رویکردی آینده‌نگر است. این تکنیک می‌تواند ویژگی‌های منفی که منجر به ایجاد مشکل در زنجیره می‌شوند را استخراج کند.
تکنیک تعیین ارزش مشتری به طور گسترده در موقعیت‌ها و حالات مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. فلینت و منطزر سلسله مراتب ارزش را برای تعیین ویژگی‌های تامین‌کننده‌ها و نتایج مشتریان در لجستیک به کار گرفتند. از این رو تکنیک تعیین ارزش مشتری یک روش مناسب و قابل رشد برای عارضه‌یابی زنجیره تامین و لجستیک است و با ایجاد تغییرات کمی در آن، می‌توان از این روش به عنوان یک تکنیک قدرتمند عارضه‌یابی استفاده کرد (فلینت^[76] و منتزر، 1997).
مزایا و معایب روش تعیین ارزش مشتری
نقاط قوت‌:

• استفاده از سلسله مراتب ارزش

• استفاده از ساختار درخت تصمیم‌گیری برای تهیه پرسش‌های مورد نظر

• ساختار استفاده شده در طراحی پرسشنامه دو قسمتی که یک قسمت آن دربرگیرنده سلسله مراتب ارزش و قسمت دوم آن لیستی از سوالات طراحی شده در رابطه با لجستیک است.

• انعطاف پذیری پرسشنامه‌های طراحی شده

• استفاده از تم‌ها برای دسته بندی عارضه‌ها

• استفاده از ساختار ماتریسی برای شناسایی رابطه بین علت‌ها و معلول‌ها

نقاط ضعف:

• عدم استفاده از داده‌های کمی

• در روش توسعه داده شده برای سطح سوم سلسله مراتب ارزش، یعنی ارزش‌‌های مورد نظر مشتری، تعریف جدیدی ارائه نشد و عملاً از سلسله مراتب ارزش حذف شده است.

• مبنای مشخصی برای طراحی سوالات پرسشنامه در نظر گرفته نشده است.

• در این روش هیچ گونه اشاره‌ای به اینکه چگونه و بر چه اساسی سازمان بخش بندی شود نشده است.

• در این روش در قسمت ارائه راهکار هیچ اشاره‌ای به چگونگی دسته بندی راهکارها و رتبه بندی آن‌ها با توجه به محدودیت‌های موجود نشده است.

روش MMOG/LE

برنامه ريزي و لجستيك مواد، فرآيند برنامه ريزي، اجرا و كنترل موثر و كاراي جريان و انبارش كالاها، خدمات و اطلاعات مرتبط از نقطه مبداء تا نقطه مصرف با هدف برآورده كردن نيازهاي مشتري صورت می‌گیرد. اين راهنما به منظور كمك به سازمان‌ها در جهت ايجاد و پياده سازي سيستم مديريت برنامه‌ريزي و لجستيك مواد در كلاس جهاني تهيه شده است.
اين متد نتيجه همكاري مشترك ميان گروههاي كاري در شركت بين المللي Odette (با مسئوليت محدود) و گروه كاري صنعت خودرو براي ايجاد يك سيستم ارزيابي از برنامه ريزي و لجستيك مواد (MP&L) مي باشد كه در مقياس جهاني قابل استفاده باشد. تلاش گروه‌هاي كاري، مبتني بر مدرك ارزيابي لجستيك شركت Odette (OLE) و راهنماي عمليات مديريت مواد شركت AIAG (MMOG) بود.
متد ارزيابي لجستيك شركت Odette كه به منظور ايجاد يك ابزار ارزيابي مشترك و قابل كاربرد در صنعت منتشر گرديد، براي ارزيابي سيستم‌هاي لجستيكي و برنامه ريزي مواد مورد استفاده قرار مي‌گيرد و بطور گسترده در اروپا كاربرد دارد. ارزيابي لجستيك Odette در هر دو صنعت خودرويي و غير خودرويي كاربرد داشته است. هر چند این روش براي صنعت خودرو ايجاد گرديد اما مي تواند در سازمان‌هاي ديگر صنايع كه هدفشان فعاليت كلاس جهاني در زمينه برنامه ريزي و لجستيك مواد است، موجب بهبود گردد.
تا قبل از سال 1999، سازندگان تحت بررسي برنامه ريزي‌هاي صورت گرفته از طرف چند سازنده دیگر قرار داشتند. به همين دليل، شركت AIAG اقدام به تشكيل يك گروه كاري با ماموريت زير نمود :

• تهيه يك راهنما كه اجزاي يك سيستم برنامه ريزي توانمند را تعريف نمايد و جريان مواد توليدي و اطلاعات را در صنعت اتومبيل سازي آمريكاي شمالي مديريت کند.

• ايجاد يك زبان كاري مشترك كه در سرتاسر زنجيره تامين مورد استفاده قرار گيرد.

نتيجه تلاش‌هاي صورت گرفته، معرفي MMOG در جولاي سال 1999 بود.
اين متد شامل مميزي برنامه ريزي و لجستيك مواد، همراستا با استاندارد نظام كيفيت ISO/TS مي باشد که می‌تواند بعنوان يك ابزار اجرايي عالي براي بهبودهاي مستمر در تمامي فرآيندهاي برنامه‌ريزي و لجستيك مواد داخل سازمان نيز مورد استفاده قرار گيرد.
اين متد، فعاليت‌هاي تجاري توصيه شده براي فرآيند برنامه ريزي و لجستيك مواد در داخل تسهيلات كاربران را فرآهم کرده و يك تعريف مشترك از فعاليت‌هاي مواد براي تسهيل در ارتباط موثر مابين شركاي تجاري را ارائه مي نمايد.
توليد كنندگان اصلي خودرو (OEM) و تامين كنندگان مي توانند اين متد را در زمينه‌هاي بسياري مورد استفاده قرار دهند:

• ارزيابي‌هاي داخلي

• ارزيابي فرآيندهاي داخلي موجود

• بهين گزيني وضع موجود / بهترين عملكرد

• هدايت فعاليت‌هاي بهبود مستمر

• ارتقاء تامين كنندگان از طريق ارزيابي و یا بهبود عملكرد آنها

اين متد ارزيابي به منظور ايجاد يك سيستم ارزيابي برنامه ريزي و لجستيك مواد كه بتواند در طول چرخه عمر محصول، هم توسط سازنده و هم بوسیله مشتري مورد استفاده قرار گيرد، طراحی می‌شود؛ بنابراین هدف از اين متد دستیابی به اهداف زیر می‌باشد:

• ایجاد یک سیستم ارزیابی برنامه‌ریزی و لجستیک مواد که بتواند به توسط تمامی شرکای تجاری، هم داخلی و هم خارجی مورد استفاده قرار گیرد.

• امکان ایجاد و اولویت‌بندی طرح‌های بهبود مستمر در سیستم برنامه‌ریزی و لجستیک مواد، تا “زمان” را صرف آن دسته از فعالیت‌هایی نمائیم که بیشترین منفعت را برای سازمان دارند.