بهطور کلی از تعاریف میتوان چنین نتیجه گرفت که اضطراب احساسی رنجآور یا انتظار خطری که به شیئــی نامعین یا اتفاق مشخصی وابسته نیست.
۲-۳-۲ علائم اضطراب
۲-۳-۲-۱ علائم رفتاری^[۷۱]
اضطراب بر رفتار فرد اثر گذاشته و موجب آسیب به عملکرد فرد میشود. مثلاً میتواند باعث لکنت، بیخوابی، پر تحرکی و رفتارهای تکراری شود. شایعترین اختلال رفتاری ناشی از اضطراب، اجتناب یا گریز است.
۲-۳-۲-۲ علائم فیزیکی^[۷۲]
علائم تنفسی، انقباض در قفسه سینه، اشکال در نفس کشیدن، عوارض قلبی –عروقی که شامل تپش قلب، ناراحتی در ناحیه قلب، زق زق کردن گردن، همچنین مشکلات سیستم عصبی مرکزی مانند زنگ زدن گوش، تار دیدن، احساس گز گز و سر گیجه.
۲-۳-۲-۳ علائم معده ـ رودهای
علائم معده– روده ای شامل خشکی دهان، مشکلات بلع، ناراحتی معده و نفخ، مدفوع زیاد یا شل است.
۲-۳-۲-۴ علائم دستگاه ادراری
شامل تکرار ادرار، ناتوانی جنسی در مردان، کاهش میل جنسی، فقدان قاعدگی یا قاعدگی دردناک در زنان.
۲-۳-۲-۵ علائم تنشی
«که شامل سردرد تنشی، لرزش دستها، سفتی یا احساس درد در عضلات و خستگی است.
افکار نگران کننده معمولاً فکرهای پریشان کننده و اغلب تکراریای هستند که با سطح بر انگیختگی بالا همراه هستند. این افکار یا خیال پردازیها به خطر احتمالی تهدید فیزیکی و بیرونی مربوط هستند. ولی اغلب ترس از آسیب روانشناختی یا فیزیولوژیک را در بر دارد »(هلن کنرلی،۱۳۸۴: ۱۲۲).
«بهطور کلی میتوان علائم اضطراب را به دو دسته علائم جسمانی و روانی تقسیم کرد:
علائم جسمانی عبارتند از لرزش، سردرد، کمردرد، احساس تنگی نفس، خستگی پذیری، بازتاب از جا پریدن، اشکال در بلع و بیش فعالی سیستم عصبی خود مختار مثل رنگ پریدگی، تپش قلب، تعرق، سردی دست و پاها، خشکی دهان، اسهال و تکرر ادرار. علائم روانشناختی عبارتند از احساس ترس، اشکال در تمرکز، گوش به زنگ بودن بیش از حد، بیخوابی، کاهش میل جنسی، احساس توده در گلو »(سادوک و سادوک، به نقل از رفیعی و سبحانیان، ۱۳۸۲: ۱۱۱-۱۱۲).
۲-۳-۳ طبقهبندی اختلالات اضطرابی
۲-۳-۳-۱اضطراب تعمیم یافته^[۷۳]
این نوع اضطراب به معنای نگرانی مزمن افراطی، و غیر قابل کنترل در مورد رویدادها و فعالیتهای جاری و آتی است. در اضطراب فراگیر شخص مدام احساس ترس و تنش میکند. شایعترین نشانه های جسمانی در این اختلال شامل عدم احساس آرامش، مختل شدن خواب، خستگی، سردرد، تپش قلب علاوه بر اینها فرد نگران پیشامدهای ناگوار است، نمیتواند تمرکز یا تصمیم گیری کند، وقتی هم تصمیم میگیرد، همان تصمیم تبدیل به منبع نگرانیهای دیگری میشود (هیلگارد^[۷۴]، ۱۳۹۱). در «اضطراب تعمیم یافته دست کم شش ماه طول و تداوم دارد و به تجارب اخیر زندگی فرد مربوط نیست. معمولاً از جمله نشانه های اختلال اضطراب تعمیم یافته میتوان به نگرانی، گوش به زنگی بیش از حد، تنش حرکتی و فعالیت مفرط دستگاه عصبی خود مختار اشاره کرد که دارای علائمی مانند نگرانی و تشویش در مورد آینده، گوش به زنگی مفرط، تنش حرکتی، واکنش پذیری خـود مختار میباشد» (ساراسون و ساراسون،۱۳۹۰: ۳۰۸).
۲-۳-۳-۲ اختلال وحشت زدگی^[۷۵]
حملات مکرر و غیر منتظره، وحشت زدگی که سبب ترس از بروز حملات آتی و اجتناب از موقعیتهایی میشود که به نظر میرسد با وقوع حملات دارند. حمله وحشت زدگی عارضهای ناتوان کننده است و ممکن است بی هیچ مقدمهای روی دهد. در واقع اصطلاح وحشت زدگی به هجوم ناگهانی اضطراب شدیدی اطلاق میشود که به سبب وجود محرکهایی معین یا افکار مربوط به این گونه محرکها یا بدون وجود محرکهای آشکار ایجاد میشود و به سرعت به اوج میرسد. این اضطراب خود انگیخته و غیر قابل پیش بینی است(همان منبع). حملهی وحشتزدگی شامل دوره های کوتاه از بیمناکی شدید است. فرد در این دوره یقین دارد که به زودی چیزی هولناک رخ خواهد داد. این احساس معمولاً با نشانههایی همچون تپش قلب، نفس تنگی، تعرق، لرزش عضلانی، از حال رفتن تهوع همراه میشود. این نشانه ها بر اثر تحریک بخش سمپاتیک دستگاه عصبی خود مختار به وجود میآید و همان نشانههایی هستند که فرد هنگام ترس شدید تجربه میکند. در وحشتزدگی شخص به ترس از مرگ گرفتار میآید (هیلگارد^[۷۶]، ۱۳۹۱). در DSM IV-TR اختلال وحشتزدگی به صورت حملات مکرر و غیرمنتظره و وحشت زدگی تعریف شده است که با حداقل یک ماه نگرانی ممتد در مورد وقوع مجدد آن همراه باشد. نگرانی در مورد معانی ضمنی و پیامدهای بروز حملات وحشت زدگی، بخش مهمی از این اختلال است. افراد مبتلا به اختلال وحشت زدگی ممکن است همیشه مضطرب نباشند اما در عوض دچار حملات پیش بینی نشدهای میشوند که پس از دورههایی از کارکرد طبیعی عود میکنند. تپش قلب شدید، تنگی نفس شدید، ناراحتی یا درد در سینه، لرزش، سرگیجه و احساس درماندگی همه از مشخصه های حملات وحشت زدگی است. مبتلایان میترسند بمیرند، دیوانه شوند یا بیاختیار دست به کاری بزنند. این افراد در مورد احتمال رویداد حملات جدید و نیز معنای ضمنی و محتمل آنها، نگرانیهای مستمری دارند (همان).
۲-۳-۳-۳ اختلالات هراس^[۷۷]
«اختلالات هراس شامل ترس و اجتناب شدید و در خور توجه از موقعیتهای اجتماعی به احساس شرم یا تحقیر (هراس اجتماعی) یا ترس و اجتناب شدید و قابل توجه از اشیا یا موقعیتهای خاص (هراسهای خاص) است. افراد مبتلا به اختلالات اضطراب تعمیمم یافته و افراد مبتلا به اختلالات هراس میدانند از چه میترسند. دست به تعریف قابل توجهی در واقعیت نمیزنند و به نظر نمیرسد هیچ مشکل جسمانی خاصی داشته باشند. با وجود این، ترس آنها با واقعیت تناسب ندارد، غیر قابل توضیح به نظر میرسد و خارج از کنترل ارادی فرد است»(ساراسون و ساراسون ،۱۳۹۰:۳۰۸).
۲-۳-۳-۴ هراس خاص^[۷۸]
هراس، ترس غیر منطقی از یک شئ است (مثل اسب، بلندی، سوزن و …). شخص در رویارو شدن با شئ ترساننده احساس اضطراب مفرط میکند و میکوشد به هر قیمتی از آن اجتناب کند(DSM IV-TR، ۲۰۰۱).
۲-۳-۳-۵ هراس اجتماعی^[۷۹]
«ویژگی مشخص هراسهای اجتماعی، ترس و شرمساری در رویارویی با دیگران است. غالباً شخص بیشتر از این میترسد که در مقابل افرادی که با آنها روبه رو میشود، علائم اضطراب از قبیل سرخ شدن زیاد و لرزش دست و صدا را نشان دهد. ترس از صحبت کردن و غذا خوردن در جمع، دو شکایت عمده افراد مبتلا به هراس اجتماعی است. ملاکهای هراس اجتماعی درTR-DSM IV- شامل ترس آشکار و مستمر از یک یا چند موقعیت اجتماعی یا عملکردی است. معمولاً این موقعیتها در بردارنده عناصری چون افراد ناآشناو مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفتن از جانب دیگران هستند. واکنش هراس شامل نگرانی شدید در مورد تحقیر یا شرمنده شدن است.شخص در این موقعیت میداند ترسش افراطی و غیر منطقی است. اجتناب از موقعیتهای ترس آور، انتظار توأم با اضطراب و ناراحتی، زندگی شخص را به شدت مختل میکند »(ساراسون و ساراسون،۱۳۹۰: ۳۱۹).
۲-۳-۳-۶ اختلال وسواس فکری ـ عملی^[۸۰]
خصیصه اصلی این اختلال، وجود وسواسهای فکری یا عملی مکرر و چنان شدید است که موجب رنج و عذاب شدیدی برای فرد میشود. این وسواس عملی و فکری سبب اتلاف انرژی و وقت برای فرد میشود و اختلال قابل ملاحضهای در روند معمولی و طبیعی زندگی، کارکر شغلی، فعالیتهای معمول اجتماعی، یا یا روابط فرد ایجاد میکند. این افراد ممکن است فقط به وسواس فکری، فقط وسواس عملی، یا هردوی این اختلالها را با هم داشته باشد (کاپلان و سادوک ، ۱۳۹۱).

۲-۳-۳-۷ اختلال فشار روانی پس آسیبی^[۸۱]
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) عبارت است از مجموعهای از علائم نوعی که در پی مواجهه با حوادث آسیبزای زندگی فرد به صورت ترس و درماندگی به این تجربه پاسخ میدهد. واقعه را دائماً در ذهن خود مجسم کرده و در عین حال میخواهد از یادآوری آن اجتناب کند (کاپلان و سادوک،۱۳۹۱).
“اشپیل برگر^[۸۲] دو نوع اضطراب را بیان میکند:
الف) اضطراب حالتی^[۸۳]: به حالت هیجان آنی که به وسیله تنش و بیم مشخص میشود، اطلاق میگردد. این اضطراب به وسیله احساسات ذهنی آگاهانه تنش و بیم که با فعالسازی سیستم عصبی خودکار توأم است مشخص میشود.
ب) اضطراب صفتی یا خصیصهای^[۸۴]: عبارتست از پیش آمادگی نسبت به ادراک برخی موقعیتهای معین به عنوان موقعیتی تهدید آمیز و پاسخ دادن به این گونه موقعیتها همراه با سطوح مختلف اضطراب حالتی. این اضطراب یک انگیزه یا پیش آمادگی رفتاری اکتسابی است که فرد را جهت ادراک موقعیتهایی که از نظر عینی بیخطر هستند ـ به عنوان موقعیتی تهدید کننده و پاسخ دادن به این موقعیتها همراه با واکنش اضطراب حالتی که تناسبی با میزان خطر عینی ندارد ـ برمی انگیزد»(به نقل از طباطبایی فر ،۱۳۸۹: ۴۶-۴۷).
۲-۳-۵ درمانهای اضطراب
در زمینه اضطراب تاکنون براساس نظریههای گوناگون درمانهای متفاوت صورت پذیرفته است. از جمله این درمانها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• • روش های درمانگری کلی

• • رویکرد روان تحلیلیگری

• • درمانگری انساننگری

• • درمانگری هستینگر

• • درمانگرهستینگر

• • درمانگری متمرکز به شکل یا اختلال

• • درمانگری رفتاری

• • حساسیت زدایی

• • آموزش غلبه بر اضطراب

• • روی آوری الگوگیری

• • درمانگریهای مبتنی برخورد نظم جویی

• • درمان با پسخوراند زیستی

• مراقبه متعالی

۴- ۷- ۱- آمار توصیفی^[۲۲]
طبق تعاریف فوق در این قسمت محقق به دنبال کشف الگوها و فرایندهای حاکم بر پاسخ­های افراد مورد مطالعه می­باشد، قبل از اینکه محقق به سراغ تجزیه و تحلیل­های آماری نظیر رگرسیون، مقایسه میانگین­ها و… برود مفیدتر آن است که توصیف جامعی از ویژگی­های جمعیت مورد مطالعه نظیر سن، میزان تحصیلات، درآمد، شغل و… را ارائه دهد و از یک سری آماره­ های توصیفی نظیر توزیع فراوانی، انحراف معیار^[۲۳]، میانگین^[۲۴] برای این کار استفاده گردد. در حقیقت توزیع فراوانی داده ­های کمی، خلاصه انبوه بزرگی از مشاهدات است (میلر، ۹۳:۱۳۸۰).

در قسمت توصیفی این تحقیق، به کمک جداولی که در برگیرنده فراوانی، میانگین برخی صفات است سعی بر آن شده است که تا حد امکان بتوانیم توصیفی عمیق­تر، روشن­تر و قابل فهم­تر از تمامی متغیرهای تحقیق به عمل آوریم، برای این کار با توجه به نوع متغیرها (اسمی، ترتیبی، فاصله­ای، نسبی) از آماره­ های متفاوتی استفاده شده است.
۴- ۷- ۲- آمار استنباطی^[۲۵]
آمار استنباطی برای استنتاج الگوهای جمعیت از الگوهای نمونه ­ای است که از آن جمعیت بر گرفته شده است (دواس،۱۵۳:۱۳۸۱). همانطور که گفته شد در آمار استنباطی بر پایه احتمالات، ویژگی­های یک جامعه آماری از روی ویژگی­های نمونه آماری استنباط می­ شود. به عبارت دیگر به کمک آمار استنباطی به دنبال پاسخ­گویی به این سؤال هستیم که آیا می­توانیم با اطمینان، نتایج به دست آمده از نمونه آماری را به کل جامعه آماری تعمیم دهیم یا خیر؟ پس کار آمار استنباطی نتیجه ­گیری از شواهد و تعمیم دادن اطلاعات است (گودرزی، ۱۸:۱۳۸۸).
در واقع هدف تحقیق پیمایشی، رسیدن به استنباط علّی از طریق مقایسه دقیق ویژگی­های مختلف متغیرهای مورد مطالعه است. در این تحقیق نیز برای سنجش متغیرها و تایید یا رد فرضیات موجود با توجه به نوع متغیرها از آماره­هایی همچون تکنیک­های مرتبط با بررسی تفاوت­ میانگین­ها و تکنیک‌های بررسی رابطه و همبستگی، استفاده به عمل آمده که در ذیل به آن­ها می­پردازیم.
۴- ۸- تکنیک­های بررسی رابطه بین متغیرها
در پژوهش حاضر برای بررسی رابطه بین متغیرها از یکسری تکنیک­های آماری نظیر رگرسیون^[۲۶]، ضریب همبستگی پیرسون^[۲۷] استفاده شده است. برای پی بردن و کشف رابطه میان متغیرها علاوه بر این دو مورد از یکسری تکنیک­های دیگری نیز استفاده می­ شود مانند کشف رابطه بین دو متغیر (همبستگی)، پیش بینی نمرات برای یک متغیر بر اساس نمرات متغیر دیگر (رگرسیون دو متغیره) و پیش بینی نمرات متغیر وابسته بر حسب نمرات تعدادی از متغیرهای مستقل مثل رگرسیون چند متغیره قابل استفاده­اند. برای استفاده از هر کدام از این تکنیک­ها بایستی شرایطی موجود باشد، به طور مثال زمانی از تحلیل یکطرفه واریانس استفاده می‌کنیم که متغیر وابسته ما فاصله­ای و متغیر مستقل ما از نوع اسمی یا ترتیبی چند طبقه­ای باشد. در مورد استفاده از رگرسیون خطی باید بیان کرد که در این جا هم متغیر وابسته و هم متغیرهای مستقل بایستی فاصله­ای باشند و در ضمن توزیع متغیرها نرمال بوده و رابطه بین متغیرها هم خطی باشد، در این مورد می­توان جایگاه افراد را بر روی یک نمودار نقطه­گذاری شده مشخص نمودکه آن را نمودار پراکنش^[۲۸] می­نامند، در ذیل به یکسری از این تکنیک­های آماری می­پردازیم.
۴- ۹- واحد تحلیل
موضوعی که متغیرهای تحقیق صفت آن باشد واحد تحلیل را معین می کند. واحد تحلیل تابع مسئله و فرضیه ­های تحقیق است. واحد تحلیل ممکن است فرد، خانواده، کشور، استان­های کشور، دوره­ های تاریخی، گزاره و جز آن باشد (ساعی، ۹۳:۱۳۸۶). در اکثر تحقیقات پرسشنامه­ای، واحد تحلیل فرد پاسخگو می­باشد. در این پژوهش، هر کدام از زوجین شهرستان آران و بیدگل، واحد تحلیل آماری در جامعه مورد بررسی محسوب می­شوند.
۴- ۱۰- اعتبار^[۲۹]
اعتبار با این سؤال که “آیا واقعا، فرد چیزی را که فکر می­ کند اندازه می­گیرد، اندازه ­گیری می­ کند یا نه؟” سروکار دارد. برخلاف پایایی، که عمدتا یک مسئله کمی و قابل اندازه ­گیری است، اعتبار یا روایی مسئله­ای عمدتا کیفی است. یکی از شیوه­ هایی که به منظور سنجش اعتبار به کار می­رود، اعتبار محتوا^[۳۰] می­باشد. اعتبار محتوا روشی برای سنجش میزان اعتبار اجزای تشکیل دهنده یک ابزار اندازه‌گیری می­باشد که معمولا توسط افراد متخصص در موضوع مورد مطالعه انجام می­گیرد. از این رو اعتبار محتوا به قضاوت داوران بستگی دارد. وفاق داوران در مورد بررسی شاخص ­ها، دلیلی بر اعتبار آن­ها است (ساروخانی ۱۳۹:۱۳۸۱). زمانی آزمون دارای روایی محتواست که سؤالات آزمون، محتوای آزمون، محتوای کامل صفتی را که آزمون برای اندازه ­گیری آن ساخته شده است در برگیرد، یعنی همان مفهومی را که قصد سنجش آن را داریم، بسنجد. در تایید اعتبار محتوایی (ظاهری) ابزار اندازه‌گیری این پژوهش باید گفت که در طراحی سوالات پرسشنامه، جهت سنجش متغیرها، از نظر کارشناسان و متخصصان استفاده شده و مورد تایید استاد راهنمای تحقیق قرار گرفته است.
۴- ۱۱- پایایی^[۳۱]
منظور از پایایی آزمون، دقت اندازه ­گیری و ثبات آن می­باشد. پایایی مسئله­ای کمی و تکنیکی است و بیشتر ناظر به این سؤال است که ابزار اندازه ­گیری با چه دقت و صحتی پدیده یا صفت مورد نظر را اندازه ­گیری می کند. از این رو، شاخصی است دال بر این که تا چه حد سنجه^[۳۲] (وسیله اندازه ­گیری) دارای خطاهای تغییر پذیری^[۳۳] است. منظور از خطاهای اندازه ­گیری این است که وسیله اندازه ­گیری نتواند به درستی واقعیتی را در زمان­های مختلف و واقعیات مشابه را در یک زمان به درستی بشناسد و دگرگونی­های آن را اندازه ­گیری کند (ساروخانی، ۱۴۷:۱۳۸۱). به منظور سنجش سازگاری درونی گویه ­ها می­توان از ضریب آلفای کرونباخ^[۳۴] استفاده کرد. هر اندازه مقدار ضریب آلفا به یک نزدیک­تر باشد، حاکی از آن است که گویه ­ها انسجام درونی بیشتری باهم دارند. هرچه این مقدار به یک نزدیک‌تر باشد، قابلیت اعتبار مقیاس هم بیشتر است. آلفای کرونباخ باید حداقل ۷۰/۰ باشد (البته برخی هم این مقدار را ۵۰/۰ گفته­اند) تا قابلیت اعتماد گویه ­ها کافی باشد (گودرزی، ۳۳:۱۳۸۸). در ادامه آزمون آلفای کرانباخ برای گویه ­ها و متغیرهای تحقیق ارائه می­ شود.
جدول ۴-۱: ضرایب آلفای کرونباخ شاخص ­ها

خلاصه، جمع‌بندی و پیشنهادات 84
منابع 86
فهرست جدول‌ها
صفحه
عنوان
جدول 3-1- استاندارد وضعيت بارش براساس SPI 36
جدول 4-1- مقادير سطح، حجم و ارتفاع مخزن سد رودبال 41
جدول 4-2- مقادیر تبخیر و بارش بر سطح مخزن سد 46
جدول 4-3- نیاز ماهانه و سالانه مصارف صنعتی از سد رودبال (میلیون مترمکعب) 46
جدول 4-4- نیاز ماهانه و سالانه مصارف شرب از سد رودبال (میلیون مترمکعب) 46
جدول 4-5- نیاز آبی ناخاص محصولات پیشنهادی (مترمکعب در هر هکتار) 47
جدول 4-6- الگوی کشت و سطح زیر کشت پیشنهادی برای ارضی آببران در سال­هال پرآبی- الگوی تیپ الف 48

جدول 4-7- الگوی کشت و سطح زیر کشت پیشنهادی برای ارضی آببران در سال­هال نرمال- الگوی تیپ ب 48
جدول 4-8- الگوی کشت و سطح زیر کشت پیشنهادی برای ارضی آببران در سال­هال خشک- الگوی تیپ پ 49
جدول 4-9- عملکرد و قیمت محصولات کشاورزی در منطقه 49
جدول 6-1- شاخص SPI در منطقه 68
جدول 6-2- مقدار آب تخصیص داده شده به آببران در حالت همکارانه و غیرهمکارانه(MCM) 76
جدول 6-3- حد بالا و پایین سود بازتوزیع شده توسط FVLC 81
فهرست شکل‌ها
صفحه
عنوان
شکل 4-1- موقعیت قرارگیری منطقه مورد مطالعه 39
شکل 4-2- منحني سطح - حجم - ارتفاع مخزن سد 45
شکل 4-3- شکل شماتیک آببران کشاورزی منطقه مورد مطالعه 42
شکل 5-1- ساختار مدل پیشنهادی 52
شکل 6-1- عملکرد مخزن در سناریو ترسالی 70
شکل 6-2- عملکرد مخزن در سناریو نرمال 70
شکل 6-3- عملکرد مخزن در سناریو خشک 71
شکل 6-4- نسبت مقدار آب تخصیص داده شده به نیاز آبی (آببراول) 72
شکل 6-5- نسبت مقدار آب تخصیص داده شده به نیاز آبی (آببردوم) 72
شکل 6-6- نسبت مقدار آب تخصیص داده شده به نیاز آبی (آببرسوم) 73
شکل 6-7- نسبت مقدار آب تخصیص داده شده به نیاز آبی (آببرچهارم) 73
شکل 6-8- تغییرات TDS در نقاط کنترل کیفی در حالت خشکسالی 74
شکل 6-9- مقایسه سود حاصل از تخصیص همکارانه وغیرهمکارانه در سناریو خشک 75
شکل 6-10- مقایسه نسبت تأمین نیاز آببر سوم در حالت نرمال و حالتی که TDS در آورد رودخانه حداکثر است، در سناریو نرمال 80
شکل 6-11- مقایسه مقدار رها شده از مخزن در حالت نرمال و حالتی که آورد رودخانه %80 کاهش یافته است، در سناریو نرمال 80
فصل اول

مقدمه

1-1- مقدمه

رشد جمعیت و شهرنشینی، افزایش تولیدات کشاورزی و تغییرات آب و هوا از یک سو وکمبود منابع آب شیرین در دسترس از سوی دیگر باعث شده است نحوه­ بهره ­برداری بهینه از منابع آب، بحثی چالش برانگیز باشد. در چند دهه اخیر نظر سیاستگزاران و تصمیم­ گیران بخش آب با توجه به افزایش رقابت بر سر آب در میان فعالیت­های مختلف انسانی و تأثیر آن بر محیط‌زیست و پرهیز از تصمیم ­گیری­هایی در زمینه تخصیص آب که در آینده پاسخ­گویی به آن با مشکل مواجه شود، به سوی توسعه سیاست­های پایدار در تخصیص منابع آب، جلب شده است. به همین علت رویکرد برنامه‌ریزی مبتنی بر مدیریت عرضه^[2] که با هدف بیشینه‌سازی عرضه آب برای تقاضاهای آبی عمل می‌کند، امروزه جای خود را به رویکردهایی داده است که عواملی مانند کیفیت آب، عدالت، سود اقتصادی و پایداری در سیستم را در نظر می­گیرد (Zheng et al., 2011). در نظر گرفتن این عوامل در روند تخصیص منابع آب، لحاظ عدم‌قطعیت‌های موجود در عوامل مذکور و وجود ذینفعان متعدد در یک حوضه آبریز باعث می‌شود اعمال یک رویکرد جامع و پایدار در بهره ­برداری از منابع آبی حوضه آبریز، امری پیچیده و دشوار باشد.
در این پایان نامه مدل کمی و کیفی جهت تخصیص آب در سیستم­های رودخانه-مخزن در قالب یک مدل بهینه‌سازی ریاضی فرمولبندی و پیشنهاد گردیده است. این مدل، امکان تصمیم‌گیری در مورد مقدار تخصیص آب به متقاضیان را با لحاظ اثرات بلندمدت خصوصیات هیدرولوژیکی، اقتصادی و زیست‌محیطی، در قالب سه معیار عدالت^[3]، بهره­وری^[4] و پایداری^[5]، با در نظر گرفتن عدم‌قطعیت در پارامترهای هیدرولوژیکی و اقتصادی را برای دست‌اندرکاران بخش آب فراهم می­نماید.
در این مدل ابتدا با رويکرد تخصيص همزمان كمي و كيفي آب، براساس سه شاخص یاد شده تلاش شده است، ضمن تخصيص بهينه آب بين آببران، بار آلودگي وارد‌شده توسط آن‌ها که متأثر از مقدار آب تخصیص داده شده است، به گونه ­ای باشد كه استانداردهاي زيست‌محيطي نيز تأمين شود. سپس با رویکرد تئوري بازي‌ها، مدلی به منظور تخصيص كمي و كيفي منابع آب ارائه مي‌گردد که بتواند ضمن توجه به مطلوبيت‌هاي طرف‌هاي درگير و جلب رضايت آنها، سود حاصل در سیستم حداکثر شود. در مدل­های ارائه شده عدم‌قطعیت موجود در پارامترهای هیدرولوژیکی و اقتصادی به ترتیب با بهره گرفتن از روش بهینه­سازی سناریوها و مدل بازی FVLC^[6] لحاظ شده ­اند. این مدل­های بهینه­سازی در محیط نرم­افزار ^[7]GAMS کدنویسی شده‌اند.

1-2- اهمیت مسئله

بشر تقريباً‌ یک درصد كل آب روي زمين را مورد بهره‌برداري قرار مي‌دهد كه به صورت آب‌هاي سطحي (جويبارها، رودخانه‌ها و درياچه‌ها) و يا آب‌هاي زيرزميني (چشمه و چاه) است و همین مقدار اندک پراکنشی نا­متناسب دارد. با توجه به توزیع نامناسب زمانی و مکانی بارندگی و همچنین ناکافی بودن ریزش‌های جوی (متوسط بارندگی 250 میلی متر)، ایران در رده کشورهای خشک و نیمه خشک جهان دسته بندی می‌گردد. با چنین اقلیمی، ایران کشوری است که سهم کمتری از همین مقدار اندک منابع آب می‌برد. افزایش جمعیت (از 10 میلیون نفر در سال 1925 به 68 میلیون نفر در سال 2005)، توسعه بهداشت، کشاورزی و صنایع نیز افزایش تقاضای آب را در پی داشته است. این در حالی است که الگوهای مدیریتی و رفتاری ما در مصرف همین منابع ناچیز به گونه‌ای است که گویی مشکلی در این باره وجود ندارد؛ چنانچه در گزارش سال 2007 بانک جهانی، سرعت کاهش منابع آب شیرین در ایران 6 برابر میانگین جهانی عنوان شده است. منابع آب شیرین برای برآوردن نیازهای اولیه انسان، جنبه‌ای حیاتی دارد و حفاظت ناکافی از کیفیت و کمیت این منبع حیاتی منجر به پدید آمدن محدودیت‌های جدی در فرایند توسعه پایدار می‌شود و از این رو استفاده بهینه کمی و کیفی از منابع آب موجود امری اجتناب ناپذیر است. بهره‌برداري بهينه‌ از منابع آب به عنوان يکي از مسائل پايه در تحليل سيستم‌هاي منابع آب در چند دهه گذشته مورد توجه محققين قرار داشته است که از عمده‌ترین دلایل آن می­توان به ارزش اقتصادي حاصل از بهره‌برداري بهينه از منابع آب، افزايش نيازهاي آبي و کمبود منابع آب در دسترس اشاره کرد. از طرفي كيفيت آب نيز از پارامترهاي مهمي است كه بسته به مورد استفاده، از طريق ارگان­هاي مختلف داراي محدوديت‌هايي است. بدين معني كه براي مصارف مختلف استانداردهاي مختلفي براي كيفيت آب تعيين گرديده است از اينرو كيفيت آب نيز از پارامترهاي تعيين كننده در تعيين سياست بهره‌برداري از منابع آب موجود است (مجرد، 1391).
باتوجه به نیاز کشاورزی بیش از 94 درصد از کل مصرف آب در بخش کشاورزی می­باشد. استان فارس یکی از مهمترین استانهاي کشور در تولید محصولات کشاورزي می­باشد و با توسعه کشاورزي در این استان و با توجه به نیاز هرچه بیشتر به آب، توجه سیاستگزاران و تصمیم‌گیران بخش آب بیش از پیش به سمت نحوه مدیریت منابع آب این استان جلب شده است (مجرد، 1391).
منطقه داراب با دارا بودن پتانسیل بالقوه­ای که در زمینه کشاورزی دارد، از قدیم یکی از قطب‌های بزرگ کشاورزی و باغداری در استان فارس بوده است. رودخانه رودبال به عنوان اصلی­ترین منبع آب سطحی در این منطقه می­باشد. متأسفانه در سال­های اخیر با توجه به خشکسالی،­ آب رودخانه به شدت کاهش یافته و کشاورزان برای تأمین نیاز خود دست به حفر چاه­های عمیق و نیمه عمیق متعددی در دشت داراب زده­اند و با برداشت بیش از حد و غیر اصولی باعث شده ­اند امروز دشت داراب یکی از دشت­های ممنوعه ­باشد. سازمان آب جهت کنترل آب­های سطحی در این منطقه و بهبود شرایط، سد مخزنی رودبال را بر روی رودخانه رودبال احداث نموده است (مهندسین مشاور آب نیرو، 1390). حال با توجه به شرایط منطقه و اهمیت موضوع، تخصیص بهینه و کنترل شده منابع آب در سیستم مخزن-رودخانه رودبال امری ضروری است.

1-3- هدف

يكي از موارد مهم در بحث بهره‌برداري كمي وكيفي از منابع آب موجود،که تاکنون در بهره برداری بهینه کمی و کیفی از سیستم رودخانه-مخزن مورد توجه قرار نگرفته است، برداشت بهینه از سیستم رودخانه-مخزن براساس سه معیار عدالت، پایداری و بهره­وری می­باشد. به همین دلیل هدف اصلی در این پایان نامه ارائه مدلی بوده است که تخصیص بهینه از سیستم رودخانه-مخزن براساس سه معیار ذکر شده را با لحاظ عدم‌قطعیت­ها مشخص کند. در راستای رسیدن به این مقصود، براساس مطلوبیت­ها و محدودیت­های موجود مدلی جهت شبیه­سازی و بهینه­سازی تخصیص منابع آب در محیط برنامه­نویسی GAMS تهیه و سعی شده است مدل به گونه ­ای فرمولبندی شود که در جواب بهینه حاصل معیارهای یاد شده تا حد امکان رعایت شود. هدف دیگر در این پایان نامه، ارائه الگوهاي تخصيص عادلانه و كاراي آب، به گونه­اي که ضمن حفظ كيفيت آب و عدم تخطي از استاندارد کيفيت آب، منافع حاصله از تخصيص آب نيز حداكثر گردد. بدین منظور براساس تئوری بازی‌ها ابتدا ائتلاف­های ممکن بین آببران شکل گرفته و سپس مدلی ارائه گردیده است که علاوه­بر در نظر گرفتن سه معیار ذکر شده، تخصیص به هر یک از آببران را با هدف حداکثر سازی سود اقتصادی حاصل در ائتلاف انجام دهد. در نهایت از بازی همکارانه FVLC جهت بازتوزیع سود حاصل در ائتلاف­ها استفاده شد.

1-4- سؤالات اساسی تحقیق

در بخش قبل اهداف اصلی پایان نامه تشریح گردیدند. سؤالات اصلی که در قالب مطالعات انجام شده در این تحقیق پاسخ داده شده‌اند، به شرح زیر می‌باشند:
- آیا مي‌توان بر پايه سياست­هاي بهينه به دست آمده از مدل بهينه‌سازي تخصيص کمی وکیفی آب، قوانين تخصیص در زمان واقعي را تدوين کرد؟
- آیا درنظر گرفتن عدم‌قطعیت­ها در افزایش بهره­وری سیستم مؤثر است؟
- در مدیریت تخصیص کمی و کیفی آب در سیستم رودخانه-مخزن آيا تلفيق مدل‌هاي تخصيص کمي و کيفي آب مي‌تواند در افزايش بهره‌وري سيستم مؤثر باشد و منجر به بهبود وضعيت كيفيت آب گردد؟

عملیات فانتوم‌ها
عملیات اچ ۳ یکی از بزرگترین عملیات‌های هوایی دنیاست که به نام فانتوم‌ها ثبت شده است. فانتوم‌های ایرانی طی یک عملیات پیچیده و تحسین برانگیز در ۴ آوریل ۱۹۸۱ (فروردین ۱۳۶۰) پایگاه هوایی الولید در مجموعه اچ ۳ واقع در غرب عراق، در نزدیکی مرز این کشور با اردن را بکلی نابود کردند.
در مجموع بیش از ۴۸ هواپیمای عراقی که بیشتر آنها بمب افکنهای روسی (میگ ۲۳، سوخو ۲۰، تییو ۱۶، تییو ۲۲) بودند در این عملیات از بین رفتند. حمله به اچ ۳ از لحاظ فنی یکی از پیچیده ترین عملیاتهای هوایی جهان بشمار می رود و از نظر دستاوردهای نظامی نیز با توجه به نابودی کامل ۴۸ هواپیمای دشمن در رده بزرگترین و موفقترین عملیاتهای نظامی جهان قرار می گیرد. این عملیات در ۱۹۸۱ یعنی زمانی که نیروی هوایی ایران از برتری بی‌چون و چرایی بر نیروی هوایی عراق برخوردار بود به انجام رسید.هیچ کارشناس نظامی تا آنوقت تصور نمی‌کرد که پایگاههایی که در غربی‌ترین نقطه خاک عراق و در نزدیکی مرز این کشور با اردن واقع شده است روزی هدف حمله جنگنده‌های ایرانی قرار گیرد. هواپیماهای ایرانی برای بمباران این پایگاه می‌بایست از مرزهای شرقی عراق وارد شده و پس از گذشتن از آسمان بغداد و بسیاری از شهرهای دیگر که تاسیسات پدافندی موثری داشتند به اچ ۳ می‌رسیدند و پس از انجام عملیات دوباره از همین مسیر باز می‌گشتند.در تمام طول مسیر جدای از موشک‌های زمین به هوا و توپ‌های ضد هوایی، هواپیماهای رهگیر عراقی نیز وجود داشتند که در صورت حمله، با توجه به برتری تعداد آنها نسبت به هواپیماهای مهاجم ایرانی بدون شک ادامه عملیات را برای هواپیماهای ایرانی غیرممکن می‌ساختند. عبور جنگنده‌های ایرانی از عرض کشور عراق و رسیدن به دورترین نقطه خاک این کشور مسئله‌ای نبود که از چشم رادارهای عراقی پنهان بماند.با توجه به این مسائل احتمال یک حملهی غافلگیرانه از طرف ایران منتفی و غیرممکن انگاشته می‌شد. اما در آن سوی جریان، افسران نیروی هوایی ایران باور دیگری داشتند. خلبانان ایرانی مصمم بودند تا این عملیات را به هر طریق ممکن به انجام رسانند. بدین ترتیب پایگاه هوایی نوژهی همدان آبستن یکی از رویدادهای بزرگ جنگ شد. در این پایگاه افسران نیروی هوایی به طراحی یکی از شگفت انگیزترین و جسورانه ترین حملات هوایی تاریخ پرداختند. تامکت های ایرانی بیشتر در پشت مرزها به پشتیبانی هواپیماهای در عمق رفته می‌پرداختند.

تنها نمونه های دیگر برای عملیات اچ ۳ ، عملیات‌هایی بود که نیروی هوایی اسرائیل در جنگهای ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ موفق به انجام آن شده بود. در ژوئن ۱۹۶۷ طی جنگهای شش روزه، اسرائیلی‌ها بخش اعظم نیروی هوایی مصر را روی زمین از میان برداشتند.
در اکتبر ۱۹۷۳ نیز، طی جنگی بیست روزه (که اعراب آنرا جنگ رمضان و اسرائیلی‌ها آنرا جنگ یوم کیپور نام نهادند) نیروی هوایی اسرائیل موفق شد بسیاری از هواپیماهای مصری را روی باند فرودگاه از میان بردارد.
در همین سال چهار فانتوم اسرائیلی ساختمان ستاد مشترک ارتش سوریه را در قلب دمشق با خاک یکسان کردند (که البته فقط دو تای آنها سالم به پایگاههایشان بازگشتند).
حال ایرانی‌ها می رفتند تا عملیاتی را به انجام رسانند که در صورت موفقیت به یک اسطوره در تاریخ جنگهای هوایی بدل می شد. در طراحی عملیات به گونه ای عمل شد که در وهله اول به یک داستان علمی، تخیلی بیشتر شباهت داشت تا یک عملیات هوایی در شرایط جنگ واقعی. قرار بود ۸ فانتوم، از فرودگاهی در شمال غرب کشور به پرواز درآیند.
این هواپیماها باید از کوهستان‌های مرزی عراق و ترکیه و در ارتفاعی پایین پرواز می‌کردند و پس از طی مسافتی طولانی بر روی خط مرزی عراق و ترکیه (که احتمالا در مواقعی نیز مستلزم تجاوز به حریم هوایی ترکیه بوده است) خود را به اچ ۳ برسانند. فانتومها پس از فروریختن بمب‌هایشان بر سر هواپیماهای عراقی می‌بایست از همان مسیر قبلی به پایگاه‌های خود بازمی‌گشتند.
عملیات باید کاملا غافلگیرانه انجام می‌شد و فانتوم‌ها تا لحظه‌ای که بر فراز اچ ۳ ظاهر می شدند نباید هیچ نشانه‌ای از یک حمله هوایی را آشکار می‌کردند. در راه بازگشت مسلما عراقی‌ها که دیگر از حمله آگاه شده بودند هواپیماهای خود را بدنبال فانتومها می‌فرستادند و هواپیماهای ایرانی در اینجا نیز باید در صورت درگیری خود را حفظ می‌کردند.
در تمام طول مسیر هواپیماها می‌بایست در ارتفاع پایین (۲۰ تا ۳۰ متری) پرواز می‌کردند تا از دید رادارهای دشمن پنهان بمانند. در حالت عادی، پرواز در ارتفاع پایین به قدرت و مهارت بسیاری نیازمند است اما پرواز در ارتفاع پایین بر فراز منطقه‌ای کوهستانی تقریبا به کاری غیرممکن می‌ماند که تنها از عهده خلبانانی برمی‌آید که دارای مهارت و قدرت عکس العمل بالایی باشند.
عملیات اگر فقط همین مشکلات را هم داشت به اندازه کافی غیرممکن به نظر می‌رسید اما مسئله دیگری وجود داشت که مهمترین چالش پیش روی عملیات بود. هیچ هواپیمایی به علت محدودیت سوخت نمی‌توانست چنین مسیر طولانی را رفته و بازگردد. پس در حین عملیات و بر فراز آسمان عراق که نفوذ با جنگنده‌ها هم در آن به اندازه کافی دشوار بود می بایست یک بویینگ برای رساندن سوخت به فانتوم‌ها با آنان همراه می‌شد.
آیا یک بویینگ می‌توانست خود را از دید رادارها مخفی کند؟ سرعت بویینگ بسیار کمتر از سرعت هواپیماهای جنگنده است بنابراین فانتوم‌ها نمی‌توانستند همراه این هواپیماهای غول پیکر حرکت کنند و در تمام طول مسیر از آن در برابر جنگنده های عراقی محافظت کنند، حال اگر بویینگ در هر مرحله از عملیات توسط عراقی‌ها هدف قرار می‌گرفت تکلیف فانتومها چه بود؟ اصولا آیا یک بویینگ ۷۰۷ شانسی برای گذشتن از مرز عراق و رسیدن به نقطه‌ای که باید سوختگیری در آن انجام می شد را داشت و یا در همان مراحل آغاز عملیات هدف هواپیماهای رهگیر عراقی قرار می‌گرفت؟
طبق برنامه‌ریزی عملیات، پس از اولین نوبت سوختگیری هواپیمای مادر باید صبر می‌کرد تا فانتوم‌ها عملیاتشان را بر فراز اچ ۳ انجام دهند و در راه بازگشت (که این بار دیگر عراقی هوشیار شده بودند) دوباره عملیات سوختگیری هوایی را انجام می داد. در هر مرحله‌ای از عملیات امکان داشت واقعه ناخوشایندی برای هواپیمای سوخت‌رسان که ذاتا بیدفاع بود رخ دهد و می‌دانیم که سرنوشت فانتوم‌ها با سرنوشت بویینگ کاملا گره خورده بود.
علیرغم تمامی این مشکلات و برغم اینکه چنین عملیات جسورانه‌ای تا بحال توسط هیچ کشوری در جهان انجام نشده بود افسران ایرانی به اجرای آن مصمم بودند. در نهایت پس از بررسی‌ها و برنامه‌ریزیهای دقیق، روز سرنوشت ساز فرا رسید.
فانتوم‌ها روز قبل، از پایگاه نوژه به پایگاهی در ارومیه پرواز کرده بودند. روز عملیات هر هشت هواپیما در دو گروه چهار تیمی از باند فرودگاه برخاستند و از شمال شرق و از فراز کوه‌های آرارات وارد منطقه مشترک مرزی عراق و ترکیه شدند و در ارتفاع پایین بر فراز کوهستان‌های این منطقه به سمت غرب عراق حرکت کردند. در جایی بسیار دورتر در فرودگاه لارناکا در قبرس یک هواپیمای بویینگ ۷۰۷ متعلق به هواپیمایی ملی ایران (هما) ساعتی قبل وارد فرودگاه لارناکا شده بود و طبق برنامه ریزی قبلی آماده می‌شد تا بدون مسافر به تهران باز گردد.قبل از آنکه هواپیما باند فرودگاه را ترک کند دو مامور اطلاعاتی ایران که همراه مسافرین این پرواز همان روز وارد قبرس شده بودند به داخل کابین خلبان رفتند و با خلبان هواپیما به گفتگو نشستند. خلبان نمی‌توانست چیزی را که می‌شنود باور کند. انجام چنین کاری دیوانگی محض بود، شانس موفقیت چیزی در حد صفر جلوه می کرد و کاملا غیرممکن به نظر می‌رسید. طراحان عملیات با خود چه فکری کرده بودند؟ این نقشه به فیلمنامه فیلم‌های هالیوودی شباهت داشت و فقط با جادوی سینما و روی پرده نقره‌ای امکان تحقق داشت.
حتی خیال‌بافترین فیلمنامه نویسان هالیوودی نیز تاکنون جرات طراحی چنین عملیاتی را به خود نداده بود. او حتی بیاد نداشت که در فیلمهای سینمایی هم چنین چیزی دیده باشد. از نظر او انجام اینکار مطلقا غیرممکن بود. جدای از این مساله او یک خلبان غیرنظامی بود و هیچگاه تصور نمی‌کرد که روزی در یک عملیات نظامی نقشی داشته باشد.اما اکنون، در کمال ناباوری خود را در بطن یکی از شگفت انگیزترین نبردهای هوایی جهان می‌یافت که همه چیز آن به عملکرد او بستگی داشت. دقایقی بعد بویینگ ۷۰۷ هواپیمایی ملی ایران، پس از اطلاع مسیر خود به برج مراقبت فرودگاه لارناکا از زمین برخاست و ظاهرا به سمت تهران و در واقع بسمت یکی از سرنوشت‌سازترین جنگهای هوایی دنیا شتافت.
برنامه‌ریزی عملیات به طرز دقیقی صورت گرفته بود و در ساعتی مشخص هواپیمای بویینگ می‌باید بر فراز کوهستان‌های مرزی ترکیه و عراق با فانتوم‌ها ملاقات می‌کرد. هواپیمای سوخت رسان در تماس با فرودگاه‌های قبرس و آنکارا وانمود کرد که مسیرش را گم کرده و در حال مسیریابی مجدد است.
در ساعت مقرر تانکر سوخت رسان با فانتوم‌ها در همان نقطه پیش بینی شده روبرو شد. فانتوم‌ها توانسته بودند با سکوت رادیویی و پرواز در ارتفاع پایین خود را از دید رادارهای عراقی پنهان دارند. ظاهرا چندین بار هواپیماها در رادارهای عراقی و ترکیه‌ای ظاهر می‌شوند اما عراقی ها تصور می کنند هواپیماها متعلق به نیروی هوایی ترکیه است که مشغول گشتزنی در طول مرزهایشان هستند.
این اشتباهی بود که کنترل‌های زمینی ترکیه نیز مرتکب شدند. هر هشت هواپیما که سوختشان پس از طی مسیری طولانی در حال اتمام بود به طور منظم عملیات سوختگیری هوایی را انجام دادند و با شتاب به سوی هدفی رهسپار شدند که بی‌صبرانه انتظارشان را می کشید.
هواپیمای بویینگ نیز با احتیاط کامل مشغول گشتزنی در طول مسیر شد تا در بازگشت، دوباره عملیات سوخت رسانی به فانتومها را انجام دهد. در آنسو فانتومها در ارتفاعی پایین و در حالتی که خلبانان آن می توانستند کوچکترین حرکتی را روی زمین با چشم غیرمسلح ببینند به سمت اچ ۳ در حرکت بودند.
ساعتی بعد هر هشت هواپیما ناگهان بر فراز پایگاه ظاهر شدند. پرسنل پایگاه که با توجه به دور بودنشان از مرزهای شرقی هیچگاه تصور نمی‌کردند هدف هیچ نوع حمله‌ای قرار گیرند در ابتدا به تصور اینکه هواپیماها خودی هستند شروع به تکان دادن دستهایشان کردند.
بر فراز پایگاه، فانتو‌مها ارتفاعشان را افزایش دادند و پس از تقسیم شدن به دو گروه چهارتایی به سمت هدف شیرجه رفتند. لحظاتی بعد بمب‌های چهار فانتوم اول، به صورت یک ردیف منظم روی هواپیماهایی که بر روی باند قرار داشتند فرود آمد و تمامی آنها را در همان لحظات اولیه عملیات نابود کرد.
دیگر هیچ هواپیمایی نمی‌توانست از باند فرودگاه بلند شود. فانتومهای گروه دوم نیز دو مجتمع راداری را در قلب پایگاه مورد حمله قرار دادند و سپس با خیال راحت به درهم کوبیدن آشیانه های هواپیما و توپ‌های ضدهوایی پرداختند. در چند دقیقه پرسنل پایگاه در جهنمی از آتش که از همه جا شعله می‌کشید بدام افتاده بودند. در برابر دیدگان ناباور آنها پایگاه اچ ۳ با تمامی ابهت و نفوذ ناپذیریاش در زیر آتش سنگین فانتومهای ایرانی به تلی از خاکستر بدل شده بود.
فانتومها که تمامی دفاع ضد هوایی پایگاه را از بین برده بودند اینبار در ارتفاع پایین بر روی خرابه‌های آن به شکار سربازانی مشغول بودند که اغلبشان حتی یونیفورم‌هایشان را بر تن نکرده بودند و بی هدف به اینسو و آنسو می دویدند. توپهای فانتومها با سیلی از رگبار گلوله به سمت هر هدف جنبنده‌ای شلیک می‌کردند و باند فرودگاه مملو از اجساد سربازانی بود که روی بازمانده‌های خرابه‌ها افتاده بودند.
فانتومها که دیگر چیزی برای نابود کردن باقی نگذاشته بودند به سرعت صحنه عملیات را ترک کردند. پشت سر آنها تلی از خاکستر بجا مانده بود که تا چند دقیقهی پیش پایگاه هوایی الولید نام داشت.
جایی که قرار بود مکانی امن برای هواپیماهای عراقی باشد. روی باند فرودگاه و در آشیانه‌هایی که آتش از آنها زبانه می‌کشید تکه پاره‌هایی از آهن و فولاد بچشم می‌خورد که زمانی بر صحنه آسمان ایران با نخوت و غرور به پرواز درمی‌آمدند و بمب هایشان را فرو می‌ریختند. تمامی آن پرنده‌های پر غرور که دیرزمانی باعث افتخار ارتش عراق بودند اکنون درمانده و متلاشی شده در میان شعله های آتش به دور شدن فانتوم‌هایی نظاره می‌کردند که بسوی پایگاه‌هایشان بازمی‌گشتند.
در بازگشت، فانتومها باز به همان شیوه پیشین خود را از دید رادارهای عراقی پنهان کرده و در نقطه موعود پس از سوختگیریِ دوباره، پرواز خود را به سمت ایران ادامه دادند.هواپیمای سوخت‌رسان که ماموریتش به اتمام رسیده بود با خروج از نوار مرزی عراق و ترکیه از طریق آسمان ترکیه به تهران بازگشت.قبل از عبور فانتوم‌ها از مرز عراق دفاع ضد هوایی این کشور که متوجه هواپیماهای ایرانی شده بود به سمت آنها آتش گشود و یکی از هواپیماها مورد اصابت قرار گرفت به گونه‌ای که دیگر نمی‌توانست تا رسیدن به پایگاه به پرواز خود ادامه دهد، پس به عنوان حسن ختام نمایش و برای تکمیل کردن کلکسیون کارهای عجیب و غریب این عملیات، در وسط جادهای اتوموبیلرو در آذربایجان غربی به زمین نشست.
بقیه هواپیماها بدون هیچ آسیبی عملیات را به پایان بردند. در طول عملیات طی چند نوبت هواپیماهایی ایرانی برای منحرف کردن توجه عراقیها از فانتوم‌هایی که بسمت اچ ۳ در حال پرواز بودند چندین عملیات ایذایی را روی خاک دشمن انجام دادند. هنگام بازگشت نیز همین کار تکرار شد و هواپیماهای ایرانی با حملات ایذایی شکاریهای دشمن را بدنبال خود می‌کشیدند و سپس به سمت ایران می‌گریختند.
در ابتدا عراقیها که کاملا غافلگیر شده بودند تصور کردند که حمله از جانب اسرائیلی‌ها صورت گرفته است. با توجه به نزدیکی اسرائیل به اردن و اینکه در سال ۱۹۶۷ نیز اسرائیلی‌ها فرودگاه‌های این کشور را بمباران کرده بودند احتمال اینکه حمله از جانب اسرائیلی‌ها صورت گرفته باشد بسیار محتملتر بنظر می رسید تا اینکه هواپیماهای ایرانی توانسته باشند چنین مسیر طولانی را طی کنند و علیرغم وجود پدافند هوایی عراق در دو نوبت بر فراز آسمان این کشور سوختگیری هوایی را انجام داده باشند.
اما پس از مدتی عراقیها دریافتند که هدف یکی از جسورانه‌ترین عملیات‌های هوایی تاریخ جهان قرار گرفته‌اند. حمله به اچ ۳ در نوع خود بی‌نظیر بود.
پیش از این همانگونه که اشاره شد اسرائیلی ها در جنگهای ۱۹۶۷ و ۱۹۷۳ توانسته بودند عملیاتهای شگفت انگیزی انجام دهند اما نکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که بعد مسافتی آن عملیات‌ها بسیار کوتاهتر از عملیات اچ ۳ بود بگونه‌ای که اسرائیلی‌ها هیچگاه مجبور به سوختگیری هوایی در قلب خاک دشمن نبودند.
در مورد حمایتهای اطلاعاتی و تکنولوژیکی امریکا از اسرائیل نیز در جنگهای ۶۷ و ۷۳ فقط همین نکته بس که در ۱۹۷۳ امریکایی‌ها در تمام بیست روزی که جنگ ادامه داشت با برقراری یک پل هوایی از پرتغال به اسرائیل سیلی از تجهیزات جنگی و لوازم یدکی هواپیماها را بسوی اسرائیل سرازیر کردند به طوری که در همین هنگام زمانی که شش فانتوم اسرائیلی توسط موشک‌های سام روسی در آسمان سوریه سرنگون شدند امریکایی‌ها بی‌درنگ این هواپیماها را جایگزین کردند تا برتری هوایی ارتش اسرائیل بر اعراب همچنان حفظ شود.
قواعد جنگ هوایی پیش نویس کمیسیون حقوقدانان لاهه
لاهه، دسامبر ۱۹۲۲ ـ فوریه ۱۹۲۳
آذر ماه ۱۳۰۱ ـ بهمن ماه ۱۳۰۲
(این پیش نویس به صورت فرم لازم الاتباع تصویب نشده است)
فصل اول
قابلیت اجرا: طبقه بندی و علائم
ماده ۱ـ قواعد جنگ هوایی شامل کلیه هواپیماها می شوند، سبکتر یا سنگینتر از هوا و صرف نظر از این که آیا می توانند در آب شناور باشند یا خیر.
ماده ۲ ـ موارد ذیل هواپیمای عمومی در نظر گرفته می شوند:
الف) هواپیمای نظامی،
ب) هواپیمای غیر نظامی که صرفاً برای استفاده عموم در نظر گرفته شده است، سایر هواپیماها، هواپیماهای خصوصی در نظر گرفته می شوند.
ماده ۳ـ هواپیمای نظامی باید علامتی بروی بدنه داشته باشد که نشان دهنده ملیت و ماهیت نظامی آن باشد.
ماده ۴ـ یک هواپیمای غیر نظامی عمومی که جهت امور پلیسی و گمرکی در نظر گرفته شده است، باید اوراقی را به همراه داشته باشد که نشان می دهند صرفاً برای استفاده عمومی به کار می روند. چنین هواپیمایی باید روی بدنه خارجی مشخصه ای دال بر ملیت و ماهیت عمومی و غیر نظامی بودن داشته باشد.
ماده ۵ـ هواپیماهای غیر نظامی به جز آنهایی که برای امور پلیسی و گمرکی در نظر گرفته می شوند، هنگام جنگ باید همان مشخصه ها را روی بدنه خارجی خود داشته باشند و جهت اجرای این قوانین باید به عنوان هواپیماهای خصوصی درنظر گرفته شوند.
ماده ۶ ـ هواپیماهایی که در مواد ۳ و ۴ قید نشده اند و به عنوان هواپیماهای خصوصی از آنها استفاده می شود، باید اوراق ومشخصه ای را به همراه داشته باشند که قوانین کشورشان مقرر کرده است. این مشخصه ها باید گویای ملیت و ماهیت این هواپیماها باشد.
ماده ۷ ـ علائمی که طبق مواد مذکور روی بدنه هواپیماها زده می شود باید بگونه ای باشند که هنگام پرواز تغییر نکنند و باید به اندازه ای بزرگ باشند که قابل استفاده بوده و از بالا، پایین و دو طرف قابل رویت باشند.

۳-۱نظریه کارشناس وعلم قاضی ۴۰
۴-۱نظریه کارشناس به عنوان دلیل مستقل ۴۲
فصل دوم :برخی ازقواعد حاکم بر ادله اثبات دعوی ۴۳
مبحث اول :آزادی پذیرش دلیل در فقه و حقوق موضوعه ۴۵
۱-طریق تحصیل دلیل در فقه و حقوق موضوعه ۴۶
۲-اصل آزادی تحصیل دلیل ومحدودیت های آن ۴۹
۳- برسی حصری بودن تحصیل دلیل در فقه و حقوق موضوعه
مبحث دوم :آزادی تحصیل دلیل در فقه وحقوق موضوعه…………………………………………………۵۹
۱-آزادی تحصیل دلیل درفقه امامیه ۶۲
۲-آزادی ارزیابی دلیل در حقوق موضوعه ۶۷
فصل سوم: تعامل علم قاضی با نظر کارشناس ۶۹
مبحث اول :علم قاضی بر اساس نظر کارشناس ۷۰
گفتار اول: نظر کارشناس در احراز جرم و تعیین و تشخیص مجرم ۷۱
مبحث دوم : توافق وتعارض علم قاضی با نظر کارشناس ۷۳
گفتار اول: توافق علم قاضی با نظر کارشناس ۷۴
گفتار دوم : تعارض علم قاضی با نظر کارشناس ۷۴
مبحث سوم:نقش کارشناسی در دادرسی ۷۶
گفتار اول: نقش کارشناسی در دادرسی در حقوق سایر کشورها ۷۶
گفتار دوم : نقش کارشناسی در دادرسی در حقوق ایران ۷۸
نتیجه گیری ۸۳
چکیده
درتحقیق حاضرکه با موضوع بررسی فقهی حقوقی تعامل علم قاضی با نظر کارشناس در امور کیفری می باشدبیان شده است که نقش قاضی در تعیین نوع و اعتبار ادله اثبات دعوی، در دعاوی کیفری از اهمیت بسزایی برخوردار است ونظریه کارشناس بعنوان یکی از ادله اثبات دعوا دارای سابقه طولانی در قضاوت های اسلامی است. نظریه کارشناس، چنانچه برای قاضی علم آور باشد، معتبر و حجت است. لیکن چون کارشناسی امری تخصصی است قاضی بدون داشتن آن نمی تواند اطمینان حاصل کند، بنابراین در مواردی که نظریه کارشناس، برای قاضی علم آور نباشد، یا باید آن را تحت عنوان سایر ادله دانست، یا به عنوان دلیل مستقل با مبنای اعتبار مستقل به حساب آورد. در این حالت نیز قاضی مکلف به قبول آن نبوده و چنانچه با قراین و اوضاع و احوال مطابق باشد،‌ قاضی به آن اعتبار می بخشد.

مقدمه
قضا و دادرسی از موضوعات مهمی است که کنترل کننده جوامع از خطر از هم گسیختگی و هرج ومرج می باشد. لذا هر جامعه که سیستم قضایی با صلابت و مقتدری داشته باشد قوام و سامان ونظم خوبی خواهدداشت به این جهت است که حقوق دانان و سیاست مداران می کوشند تا حقوق خود راپر بار سازند تا درنتیجه قضات بتوانند در راستای حق حقوق افراد جامعه بهتر عمل کنند و سریعتراین وظیفه را جامه عمل بپوشانند. از طرفی با پیچیدگی های زندگی امروزه که ناشی از تحولات اجتماعی اقتصادی و صنعتی میباشد کیفیت و مراحل ثبوت حق نیز پیچیده شده که صاحب حق امکان اثبات حق خود را ندارد و در پیچ و خم مراحل دادرسی و سیستم های محدود قضایی از استیفای حق خود محروم می گردد. یکی از مسایل و موضوعات بسیار مهم در دادرسی طریقه اثبات دعاوی می باشد و علم قاضی در این مسأله نقش مهمی ایفا میکند.
احصاء ادله اثبات دعوی در قانون و الزام قاضی به تبعیت از آن در صدور رأی،‌ گرچه متضمن حفظ حقوق و آزادی‌های فردی است، لیکن در بسیاری از جرایم، قاضی با توسل به ادله احصایی،موفق به کشف حقایق نمی‌باشد. همچنین پیچیده‌ شدن روابط اجتماعی،‌ فرهنگی و پیشرفت علوم، موجب ناکارآمدی ادله احصایی می‌شود. لذا ماهیت برخی از جرایم اقتضای آن را دارد که قاضی در تشخیص موضوع متوسل به دلایلی شود که در شمار ادله احصاء شده نیست.
در این راستا، لزوم اخذ نظریه کارشناس و اهل خبره در جهت روشن شدن موضوع، که در قدیم نیز رواج داشته است، از اهمیت بسزایی برخوردار است. لیکن میزان کاربرد و تاثیر نظریه کارشناس درصدورحکم، مسأله‌ای است که به خاطر عدم احاطه قاضی بر سایر علوم و زمینه‌های تخصصی، امروزه بر اهمیت موضوع افزوده است و رافع جهل و نا‌‌آگاهی قاضی در این زمینه‌هاست. بنابراین بررسی ماهیت علم قاضی ونظریه کارشناسی و تعامل این دو باهم تحت دو عنوان حقوقی که در تصمیم قاضی نقش بسزایی دارداز اهمیت زیادی برخوردار می باشد .
۱- بیان موضوع و انگیزه انتخاب آن
ادله اثبات دعوی از آن رو که ناظر به اثبات دعوی است و نه ثبوت آن، در نظام‌های حقوقی واجداهمیت بسزایی است. در دعاوی کیفری نقش ادله اثبات دوچندان است. نقش قاضی در این دعاوی در کشف حقیقت بر عکس دعاوی حقوقی که طرفین دعوا در جهت اثبات ادعا ارائه دلیل می کنند، بسیار پویا و فعال است. در بدو امر آنچه خصوصاً پس از مراجعه به فقه و قوانین موجود در کشور ما به نظر می رسد، این است که ادله‌ی اثبات جرایم در فقه و حقوق موضوعه مشخص شده و میزان اعتبار آن توسط شارع و قانونگذارتعیین گردیده است و پس از ارائه ادله، قاضی ملزم است تا بر اساس آن حکم صادر کند. لیکن همیشه ارتکاب جرایم همراه با پیچیدگی هایی است که کشف آن توسل به وسایل دیگری غیر از اقرار یا شهادت و یا سوگند را می طلبد.
از طرفی علم قاضی به عنوان دلیلی که مقدم بر سایر ادله است راهگشای قاضی در تمسک به ادله درصدور حکم است. در مورد ادله احصا شده نیز اگر قاضی را ملزم به تبعیت از آن‌ها به محض احراز آن بدانیم، اگر چه آن ادله از نظر وی مقرون به صحت نبوده باشد، این امر نیز خلاف مقتضای عدالت است. لذا درجهت کشف حقیقت قاضی باید نه تنها در تحصیل دلیل، بلکه در ارزیابی آن نقش مؤثر ایفا کند.
صدور آرا نسبتاً زیادی در دادگاهها بر اساس نظریه کارشناس نگارنده را بر آن داشت تا تأثیر آن را درتصمیم‌گیری قاضی مورد توجه قرار دهد.
اخذ نظر کارشناس به عنوان دلیل دارای سابقه طولانی در قضاوت های اسلامی است. در مورد ماهیت و میزان اعتبار این دلیل در تشخیص موضوع نظرات متفاوتی بیان شده است. به نظر می رسد نظریه کارشناس اگر برای قاضی باعث ایجاد علم شود، معتبر و حجت است؛ از باب حجیت علم قاضی که ازطریق متعارف حاصل شده است. لیکن نظریه کارشناس چون امری تخصصی است و قاضی بدون داشتن آن نمی تواند اطمینان حاصل کند، بنابراین درمواردی که کارشناس برای قاضی ایجاد علم نمیکند یا باید آن را تحت عنوان سایر ادله دانست( برای مثال از باب شهادت و یا خبر عدل واحد و یا از باب سیره عقلا به رجوع جاهل)، و یا به عنوان دلیل مستقل با مبنای اعتبار مستقل دانست. در این صورت نیز قاضی مکلف به قبول آن نیست و چنانچه با قرائن و اوضاع و احوال مطابق باشد، قاضی به آن اعتبار می بخشد.
۲-سوالات تحقیق
تحقیق حاضر درپی پاسخ به سوالات زیر می‌باشد:
۱-آیا قاضی در رسیدگی و صدور حکم می‌تواند از طریق ادله‌ای غیر از ادله احصا شده، دعوی را فیصله دهد؟
۲- نقش قاضی در ارزیابی ادله تا چه میزان است؟
۳ - علم قاضی ونظریه کارشناس در صدور رأی قضات تا چه میزان واجد اعتبار است
۳- فرضیات
۳-۱ به دلیل ناکارآمدی و عدم کفایت ادله احصا شده، قاضی را نمی‌توان محدود به استناد به آن ها در صدور حکم دانست. کشف حقیقت نیازمند استناد به هر دلیلی است که از طرق متعارف، حاصل شده باشد.
۳-۲ با توجه به جایگاه علم قاضی در صدور رأی در فقه امامیه، در حقوق نیز بهتر آن است که در تمامی جرایم، ادله تا میزانی که برای قاضی ایجاد علم می کند، دارای اعتبار باشد. به عبارت دیگر ادله اثبات دعوی در صدور حکم برای قاضی طریقیت دارد نه موضوعیت. نظریه کارشناس به عنوان وسیله‌ ای برای اثبات از این قاعده مستثنی نیست.
۳-۳ نظریه کارشناس به عنوان وسیله ای برای اثبات تا میزانی می تواند در صدور رأی موثر باشد، که برای قاضی ایجاد اطمینان کند در واقع این قاضی است که میزان اعتبار نظریه کارشناس را معین می‌کند.وجایی که نظر کارشناس باعلم قاضی در تعارض باشد این علم قاضی است که اعتبار دارد.
۴- اهداف تحقیق و ضرورت آن
۱ـ تعیین جایگاه قاضی در تحصیل دلیل و اعتبار بخشی به آن.
۲ـ شناسایی مبانی فقهی- حقوقی نظریه کارشناس و تعیین میزان اعتبار آن در رأی قاضی.
۳-شناسایی مبانی فقهی –حقوقی علم قاضی و تعامل آن با نظر کارشناس
سابقه تحقیق
کتاب یا رساله یا پایان‌نامه ای درخصوص مبانی فقهی-حقوقی تعامل علم قاضی و نظریات کارشناسی ، در میان تألیفات حقوقدانان به چشم نمی‌خورد، لیکن به طور پراکنده، در مورد علم قاضی و کارشناسی در کتاب‌ها و مقالات حقوقی راجع به ادله اثبات، مباحثی مطرح شده است. پایان نامه هایی که مرتبط با موضوع می باشند به شرح ذیل است:
شاه‌حیدری‌پور، محمد علی،« کارشناسی به عنوان یکی از ادله اثبات دعوی»، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۷
دانش، سید مجتبی،« استقلال قضات در نظام کیفری ایران»، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرمشناسی، دانشگاه قم، ۱۳۸۲
حسن‌زاده، مهدی،« جایگاه کارشناسی از دیدگاه فقه و حقوق موضوعه»، رساله دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳
حسینی، سید حسین،« ادله اثبات در جرایم تعزیری و بازدارنده»، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرمشناسی، دانشگاه قم، ۱۳۸۵
روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی است. پس از جمع‌ آوری منابع و تهیه مطالب مورد نیاز، نگارش این متن انجام گرفته است. این تحقیق که به منظور بررسی مبانی فقهی حقوقی تعامل علم قاضی و نظریات کارشناسی تدوین یافته است در سه فصل ارائه می‌شود. فصل اول،مفاهیم پیشینه واهمیت موضوع .فصل دوم بیان قواعدکلی حاکم بر ادله اثبات در صدور رأی است و فصل سوم در مورد تأثیر نظریه کارشناس در صدور رأی وتاثیر گذاری وتعامل علم قاضی با نظریه کارشناسی است.
با این همه نمی‌توان ادعا کرد این پژوهش حاوی تمام مطالب مورد نیاز بوده و هیچ نکته‌ای را باقی نگذارده است.